Stare Państwo
Jeden z trzech klasycznych okresów w historii i kulturze starożytnego Egiptu, zwany również Wiekiem Piramid, obejmuje czasy panowania od III do VI dynastii. Był to okres świetności politycznej kraju nad Nilem oraz dynamicznego rozkwitu gospodarki i kultury. Wspaniałe przykłady świadczące o potędze państwa przetrwały do naszych czasów w postaci piramid.
Szerokie kontakty handlowe z sąsiednimi krainami poświadczają inskrypcje znajdowane w kopalni miedzi i turkusów na Synaju oraz odciski królewskich pieczęci znajdowane na licznych stanowiskach w Nubii, która była źródłem pozyskiwania złotego kruszcu. Istnieją również dowody poświadczające wyprawy do legendarnej krainy Punt celem sprowadzenia kadzidła, kości słoniowej, skór i egzotycznego drewna. Działalność ta nie byłaby możliwa bez ustabilizowanej i mocnej pozycji władzy centralnej w postaci faraona. Zajmował on centralne miejsce w państwie, jako gwarant porządku (zwanego przez Egipcjan maat) i reprezentant boga na ziemi. Był ziemskim wcieleniem boga-sokoła Horusa, a od czasów panowania IV dynastii również „synem Re” – Słońca, które w wierzeniach religijnych zaczęło zajmować miejsce dominujące. Tytuł „syn Re” został w owym czasie dodany również do tytulatury królewskiej. W imieniu faraona administracją kierował wezyr. Sprawował on również nadzór nad państwowym skarbcem, nad skrybami oraz nad prowadzoną w kraju działalnością budowlaną. Niżsi rangą urzędnicy kierowali pozostałymi dziedzinami związanymi z działalnością państwa – prowadzili wyprawy do sąsiednich państw, sprawowali bezpośredni nadzór nad robotnikami, kierowali flotą. Niektórzy z nich sprawowali również prominentne funkcje związane z obsługą świątyń. Działalność na rzecz państwa była nie tylko zaszczytem – stanowiła również ważne źródło dochodu. Stolicą państwa było Memfis, położone na styku dwóch głównych egipskich krain – Dolnego i Górnego Egiptu. Państwo podzielone było na nomy, na czele których stali nomarchowie. W regionie Memfis powstała najbardziej znana nekropola władców oraz wysokich dostojników Starego Państwa – w Abu Roasz, Gizie, Sakkara, Dahszur i Meidum wzniesiono mastaby i piramidy, których wielkość możemy podziwiać do dziś.
Architektura i sztuka
W architekturze zaczęto na szeroka skalę wykorzystywać kamień. Początkowo głównie wapień, ale z biegiem czasu także piaskowiec i granit. Pierwszą monumentalną budowlę postała z kamienia wzniósł na nekropolii memfickiej, na polecenie pierwszego władcy III dynastii – Dżosera, architekt Imhotep. Wychodząc od formy prostej mastaby, w wyniku sześciu kolejnych modyfikacji, powstała pierwsza egipska piramida, tzw. schodkowa. Kompleks grobowy Dżosera, na który składają się również dziedziniec i liczne kaplice kultowe, otacza wysoki mur ryzalitowy, mający prawdopodobnie imitować fasadę królewskiego pałacu. Po raz pierwszy pojawił się tu również gzyms w kształcie torusa - wałka imitującego zwinięta matę, obiegający budowlę wokół oraz fryz z ureuszami. Nowością był również tzw. gzyms cavetto, który w połączniu z torusem stał się charakterystycznym elementem architektury egipskiej. Pierwsza klasyczna w formie piramida powstała w czasach Snofru – pierwszego faraona IV dynastii. Władca ten był inicjatorem budowy aż trzech piramid – dwóch w Dahszur i jednej w Meidum. Najbardziej znane budowle Starego Państwa znajdują się w Gizie. Wielka Piramida, powstała na zlecenie syna Snofru, Cheopsa. Kolejne dwie, nieco mniejszych rozmiarów skonstruowano dla jego następów - Chefrena i Mykerinosa. W czasach Chefrena powstała również największa rzeźba starożytnego Egiptu – Wielki Sfinks. Do Chefrena należał również najlepiej zachowana tzw. dolna świątynia, należąca do kompleksu grobowego tego faraona w Gizie, wykonana z miejscowego wapienia i oblicowana granitowymi, dokładnie wypolerowanymi, płytami. W piramidzie Mykerinosa zastosowano po raz pierwszy tzw. sklepienie pozorne. Prace archeologiczne prowadzone na płaskowyżu ujawniły osadę zamieszkiwaną w okresie IV dynastii przez budowniczych piramid. Wbrew powszechnie panującej opinii, nie byli to niewolnicy, ale zatrudnieni prze państwo robotnicy, którym stworzono odpowiednie warunki do życia i zapewniono wynagrodzenie za ciężką pracę. W 1954 roku tuż obok piramidy Cheopsa odkryto dwie ceremonialne łodzie, które prawdopodobnie były elementem konduktu pogrzebowego faraona. Jedną z nich zrekonstruowano i obecnie można ją podziwiać w muzeum tuż obok Wielkiej Piramidy. Niemal zupełnie pozbawione dekoracji grobowce królów IV dynastii stoją w kontraście z dekoracjami umieszczonymi w piramidach faraonów dynastii V i VI. W piramidzie Unisa po raz pierwszy ściany pokryto dekoracją w postaci tzw. Tekstów Piramid. Teksty te to zbiór inskrypcji o charakterze religijnym, wyrytych w hieroglifach na ścianach komór grobowych.
Na nekropoli memfickiej znajdują się również liczne mastaby – grobowce dostojników z czasów Starego Państwa. Ściany wewnętrzne wielu z tych grobów pokryte są wspaniałymi dekoracja przedstawiającymi sceny z życia codziennego mieszkańców krainy nad Nilem, sceny składania ofiar zmarłemu. Nieodzownym elementem znajdującym się w każdym grobowcu była stela ślepych wrót. Były to symboliczne drzwi, wyrzeźbione w kamieniu, mające umożliwić duszy zmarłego komunikację ze światem zewnętrznym.
Rzeźby królewskie z okresu Starego Państwa przedstawiają władcę w dwóch pozach: siedzących na tronie, z rękami ułożonymi na udach – jedną płasko, drugą zwiniętą w pięść, lub w pozycji stojącej, z lewą nogą wysuniętą do przodu i rękami opuszczonymi wzdłuż ciała. Na głowie znajdowała się chusta nemes lub korona, a strój stanowił krótki fartuszek sendżit. Królewska rzeźba jest zwykle doskonale wykonana i zachowuje proporcje ludzkiego ciała. Jednak posągi te były wyidealizowanym przedstawieniem władcy i miały go przedstawiać jako wiecznie młodego. „Kanon wiecznej młodości” obowiązywał artystów egipskich również w okresach późniejszych. Nieco inaczej sytuacja przedstawiała się w rzeźbie prywatnej. Tu przedstawienia były bardziej realistyczne, często przy wykonywaniu codziennych czynności. Zmieniło się to w drugiej połowie okresu Starego Państwa, gdy, podobnie jak w rzeźbie królewskiej, zaczęto częściej stosować przedstawienia w pozycji stojącej z noga wystawioną ku przodowi lub siedzącą ze swobodnie ułożonymi na udach rękami.