Polskie poznawanie świata

Ryty naskalne

Zobacz także Badania ośrodka Poznańskiego

Ryty naskalne

Ashamin, nachodzące na siebie przedstawienia bydła długorogiego, fot. Z. Borcowski

Dużą niespodzianką w trakcie badań prowadzonych przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w rejonie IV katarakty nilowej było odkrycie ponad 100 miejsc, w których natrafiono na ryty naskalne. Stanowiska z rytami znajdowały się najczęściej w sąsiedztwie siedzib ludzkich, rysunki umieszczano na ścianach skał znajdujących się na skraju doliny Nilu, na obrzeżach pustyni lub na ostańcach skalnych położonych niedaleko wsi.


Najczęściej wybieraną do pokrywania rytami skałą był piaskowiec, zapewne ze względu na jego relatywną miękkość i związaną z tym łatwość obróbki. Znacznie rzadziej sztuką naskalną pokrywano twarde skały granitowe. Rysunki wykonywano poprzez rycie w skale linii, które tworzyły kontur przedstawianej figury, lub wymłotkowanie plamy w kształcie pożądanego wyobrażenia, często obie techniki łączono. Do rzadkości należały pojedyncze ryty umieszczone na niedużych, naturalnych głazach. Zwykle pokrywano nimi duże płaskie powierzchnie, umieszczając obok siebie luźne, nie powiązane z sobą rysunki. Niektóre skupiska liczyły nawet po kilkaset pojedynczych rytów. W wielu przypadkach dawało się zaobserwować, że galerie sztuki naskalnej powstawały na przestrzeni bardzo długiego czasu. Świadczyły o tym nakładające się na siebie rysunki, młodsze ryty o relatywnie ostrych konturach przykrywały starsze, pokryte patyną, o zatartych kształtach.

Na terenie koncescji MAG przy IV katarakcie nie natrafiono na ryty wykonane przez najwyższej klasy rzemieślników pracujących na potrzeby władców, zwykle związanych z centrami polityczno-kulturowymi. Poziom artystyczny większości rysunków jest dość mierny, wykonanie mało precyzyjne. Ich twórcy musieli być samorodnymi talentami, którzy nie mieli dostępu do fachowej wiedzy i narzędzi.

Sztuka naskalna przedstawiała sylwetki różnych zwierząt, zarówno dziko żyjących, jak i hodowlanych, łodzie, niekiedy sylwetki ludzkie, różnego rodzaju znaki i symbole religijne. Zwykle były to luźne, nie powiązane ze sobą wyobrażenia, bardzo rzadko przedstawienia figuralne zdają się tworzyć jakąś narrację, ukazują np. scenę pasterską lub jeźdźców w karawanie.

Nie jest sprawą prostą datowanie rytów. Pomocna w tej kwestii jest analiza tematyki przedstawień, porównanie ich z przedstawieniami na naczyniach ceramicznych i w malarstwie ściennym w grobowcach i świątyniach. Także śledzenie stopnia zerodowania rysunków daje pewną orientację co do ich wieku.

Rejon Suegat, masyw skalny z rytami, fot. A Kamrowski

Najstarsze ryty datowane są IV/III tys. p.n.e. Należą do nich współczesne okresowi predynastycznemu w Egipcie przedstawienia łodzi w kształcie półksiężyca wyposażonych w wiosła, ster i często w kabinę na pokładzie. Wyjątkowy jest ryt łodzi, na której pokładzie narysowano proporzec na wysokim drzewcu. W jednym przypadku łódź miała bardzo wysoki zoomorficzny dziób. Łodzie tego typu zdobione wyobrażeniem głowy gazeli lub antylopy oryks wiązane są z kultem Sokara, bóstwa pustyni powiązanego z ziemią i płodnością. Znacznie młodsze, datowane. na połowę II tys. p.n.e. są przedstawienia łodzi bez wioseł. Rysunki przedstawiające łodzie wykonywano także w późniejszych okresach, np. znane są z terenu Nubii przedstawienia łodzi z żaglem datowane na okres meroicki, ale na terenie koncesji MAG przy IV katarakcie rytów tego typu nie znaleziono.

Wyobrażenia ludzi pojawiają się w rytach bardzo rzadko. Z najwcześniejszymi epokami wiążą się pewne typy rysunków ukazujących postać ludzką, np. człowiek kroczący z laską pasterską, tańczący, lub strzelajacy z łuku. Znacznie młodsze, bo datowane nie wcześniej niż początek I tys. n.e. są przedstawienia jeźdźców na wielbłądach lub koniach, natomiast z końcem XIX w. wiąże się ryty wojowników z mieczami i okrągłymi tarczami do niedawna używanymi przez lud Bedża zamieszkujący w północno-wschodnim Sudanie, a także proste sylwetki ludzi z rozłożonymi rękami. Za relatywnie młodym wiekiem tych ostatnich przemawia fakt, że nałożono je na starsze ryty pokazujące zwierzęta. Późne przedstawienia sylwetek ludzkich są dużo bardziej schematyczne, oddane za pomocą kilku kresek, niż te z okresu prehistorycznego.

Na okres od końca III tys. p.n.e. do połowy II tys. p.n.e. datowane są wyobrażenia zwierząt związanych ze strefą sawanny. Za najstarsze w tym zespole uważane są rysunki strusi. Najczęściej przedstawianym zwierzęciem w rytach naskalnych, zarówno przy IV katarakcie, jak i na terenie całej Nubii, a także w Egipcie są antylopy. Ryty z ich wyobrażeniami wykonywano przez całe II tys. p.n.e.. Poza tym na terenie koncesji MAG odkryto przedstawienia żyraf, lwów, pawianów, hien, słoni, a także innych zwierząt, których przynależność gatunkową czasami trudno oznaczyć. Wyobrażenia słoni, co ciekawe pokazywanych zawsze pojedynczo, nigdy w grupach, poza wczesnymi epokami mogły być związane także z okresem meroickim, kiedy zwierzęta te zyskały znaczenie kultowe, i stały się częstym motywem w sztuce. Prawdopodobnie w tym czasie powstał ryt przedstawiający jeźdźca na słoniu. Tematyka związana ze zwierzyną sawannową w późniejszych okresach zanika, co może wiązać się ze zmianami klimatycznymi w rejonie IV katarakty, które spowodowały wycofanie się tych zwierząt w bardziej sprzyjające obszary.

Od końca III tys. p.n.e. na skałach zaczęto umieszczać rysunki podeszew sandałów, będące prawdopodobnie swoistym poświadczeniem obecności podróżników w różnych miejscach. Zwyczaj ten utrzymał się przynajmniej do połowy I tys. n.e.

Ab Shenan, wyobrażenia antylop (na dole) i bydła długorogiego (u góry); tajemnicze znaki nad rogami krów to być może rysunki podeszew sandałów, fot. A Kamrowski

Od końca III tys. i przez całe II tys. p.n.e. wiodącym motywem w sztuce naskalnej były wyobrażenia zwierząt hodowlanych, przede wszystkim bydła, ale także i kóz. Charakterystyczne dla tej epoki są ryty krów z długimi, sierpowato zagiętymi rogami. Niekiedy ciała zwierząt zostały kreskami podzielone na segmenty. W części wyobrażeń na ich szyjach widoczny jest dzwonek. Przedstawienia długorogiego bydła można wiązać z okresem kermańskim. Bydło odgrywało kluczową rolę w życiu ludności Królestwa Kermy zajmującej się rolnictwem i hodowlą. Zwierzęta hodowlane stały się wtedy jednym z motywów w sztuce, odgrywały także znaczącą rolę w rycie pogrzebowym.

Pod koniec II tys. p.n.e. w sztuce naskalnej pojawiły się wyobrażenia psów. Były to małe osobniki z zakręconymi ogonami pilnujące stad bydła, albo ukazane w scenach polowań.

Motywem, który pojawił się w sztuce naskalnej na przełomie er były wyobrażenia udomowionych wielbłądów, koni i osłów. Ryty wielbłądów odkryte przy IV katarakcie prezentują tylko jeden ich gatunek, dromadery. Przedstawiano je w kilku wariantach, swobodnie kroczące, niekiedy z widoczną uprzężą, lub palankinem, prowadzone przez człowieka i z jeźdźcem na grzbiecie. Przedstawienia wielbłądów są dobrym czynnikiem datującym. Zwierzęta te żyły w prehistorycznej Afryce w stanie dzikim i niekiedy ukazywano je w rytach z tej epoki, potem po długiej przerwie, pojawiły się w sztuce naskalnej już jako zwierzęta udomowione. Udomowiony wielbłąd pojawił się w Egipcie w I tys. p.n.e., ale do Sudanu dotarł, jak się wydaje, o wiele później. Najstarsze kości wielbłąda odkryte w El-Zuma datowane są na V w. n.e., a ich hodowla upowszechniła się dopiero po upadku państw chrześcijańskich, w XV w., tak więc nie wykluczone, że większość przedstawień tych zwierząt powstała głównie w okresie islamskim.

Ryty z przedstawieniami koni są bardzo schematyczne, zrealizowane przy pomocy kilku kresek. Podobnie jak wielbłądy ukazywano je albo luzem, albo z jeźdźcem na grzbiecie. Konie do Egiptu sprowadzili Hyksosi w II Okresie Przejściowym (1650-1540 r. p.n.e.) i od tej pory hodowano je tam i używano do celów wojskowych. W Sudanie ich hodowlę rozpoczęto dużo później, ale nie wiadomo dokładnie kiedy, dlatego trudno datować ryty z ich wyobrażeniami. Znacznie rzadziej niż konie i wielbłądy ukazywano w rytach osły.

Równoczasowe z przedstawieniami wielbłądów wydają się być gry planszowe, zwykle wyryte w naturalnych schroniskach między skałami, bardzo przydatnych w trakcie postoju karawany.

Tematykę rytów nowożytnych odkrytych na terenie koncesji MAG uzupełniają przedstawienia skorpionów i ryte w okresie chrześcijańskim krzyże.

Ciekawym dopełnieniem kolekcji rytów powstałych na przestrzeni tysiącleci przy IV katarakcie są współczesne grafitti mające formę napisów, zwykle są to imiona, rzadziej daty.

Bardzo często w sąsiedztwie skał z rytami znajdowały się głazy wydające dźwięki przy uderzaniu w nie kamieniem zaliczane do litofonów, prostych instrumentów perkusyjnych. O częstym używaniu tych instrumentów świadczą miskowate wgłębienia w powierzchni skał.

Shibebit, naturalna skała pełniąca rolę instrumentu muzycznego, litofonu, fot. E. Kołosowska

Wydaje się, że stanowiska, na których występowały duże skupiska rytów, niekiedy powiązane z towarzyszącymi im litofonami, wyznaczały ważne dla lokalnej ludności miejsca spotkań. Według wielu badaczy problemu sztuka naskalna mogła mieć znaczenie sakralne. Odciski sandałów mogły być śladem pobytu w miejscu świętym. Wyobrażenia łodzi mogą mieć związek z kultem Mina, prastarego egipskiego boga płodności, patrona Pustyni Wschodniej, a wszak Nubia od okresu predynastyczągo w różny sposób związana była kulturowo i politycznie z Egiptem. Także Minowi mogą być poświęcone przedstawienia bydła, gazel i kóz. Byki i hieny były zwierzętami Mina, w sztuce figuralnej często przedstawiano je u boku tego boga jako czynniki sprzyjające płodności. Natomiast wyobrażenia dzikich zwierząt, słoni, żyraf, czy strusiów, mogą mieć znaczenie magiczne. Miały przynosić pomyślność. Przedstawienia wielbłądów i koni, z jeźdźcem lub bez, wydają się mieć raczej charakter narracyjny niż religijny.

Władze Sudańskiego Serwisu Starożytności wyraziły zgodę na wycięcie części rytów naskalnych aby zachować je dla potomności. Ekipa MAG przeprowadziła akcję ratowania rytów w 2008 roku. Po sporządzeniu dokumentacji fotograficznej i rysunkowej wycięto 140 rytów, z czego 50% trafiło do kolekcji Muzeum Narodowego w Chartumie, a pozostałe wzbogaciły zbiory Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.

 

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.