Polskie poznawanie świata

Historia

Zobacz także Badania ośrodka Poznańskiego

Historia

Shendi-Begrawiya, detal architektoniczny odkryty w zespolę świątynnym z okresu meroickiego w Awlib, fot. A. Kamrowski

Sudan, nazwany przez średniowiecznych geografów arabskich Balad es-Sudan, czyli Kraj Czarnych, leży w północno-wschodniej Afryce, na południe od Egiptu nad Morzem Czerwonym. Rodzima kultura kwitła na terenie obecnego Sudanu już w okresie prehistorycznym. Rozpoznano tam liczne ślady osadnictwa datowane zarówno na paleolit, jak i na neolit.


Od 3 tys. p.n.e. Nubia, kraina geograficzna rozciągająca się na obszarze dzisiejszego południowego Egiptu i północnego Sudanu, była nieustannie penetrowana przez Starożytny Egipt, którego władcy poszukiwali tu złota i niewolników. Jednocześnie w tym samym czasie na terenie Górnej Nubii powstało potężne Królestwo Kermy (2500-1500 r. p.n.e.), konfederacja związków plemiennych podporządkowanych jednemu władcy, w którym rozwijała się rodzima, oryginalna kultura. W stolicy, budowano istniejące do dziś monumentalne założenia architektoniczne – mury obronne, liczne pałace i domy, obiekty sakralne (skonstruowana z cegły suszonej „Deffufa Zachodnia” będąca najprawdopodobniej świątynią i „Deffufa Wschodnia” pełniąca rolę kaplicy grobowej). Ludność kermańska, w znacznym procencie osiadła, zajmowała się rolnictwem i hodowlą, na bardzo wysokim poziomie stało rzemiosło. Z biegiem czasu rodzima kultura ulegała coraz większym wpływom Egiptu, by w końcu ulec pod naporem faraonów Nowego Państwa.

W okresie Nowego Państwa, za XVIII dynastii okupacja egipska doszła do rejonu IV katarakty. Znaczna część Górnej Nubii została włączona do Egiptu jako Wicekrólestwo Kusz, a wpływy tego państwa sięgały aż po Meroe przy VI katarakcie, kształtując na tym terenie kulturę: język, system władzy , religię, architekturę i sztukę. Głównym ośrodkiem administracji było założone przez faraonów XVIII dynastii miasto Napata na lewym brzegu Nilu, zaś kultowym zespół świątynny położony u stóp Jebel Barkal (świętej Góry) na przeciwnym brzegu rzeki, ze świątynią Amona, której budowę rozpoczęto za czasów XIX dynastii.

W XI w. p.n.e. Egipt stracił kontrolę posiadłościami nubijskimi, nastąpił rozwój rodzimych, niezależnych państw, choć ich kultura była silnie zegiptyzowana. Pierwszym samodzielnym państwem powstałym na gruzach imperium egipskiego było Królestwo Kusz ze stolicą w Napata, mieście założonym przez faraonów XVIII dynastii. Z Napaty pochodzili władcy XXV "kuszyckiej" dynastii rządzącej całym Egiptem w latach 730-660 p.n.e. Kres panowaniu tej dynastii zadała inwazja asyryjska. Królowie z Napata przenieśli stolicę do Meroe (656 r. p.n.e.) i jako samodzielne państwo zachowali niezależność do ok. 350 r. n.e.

Shendi-Begrawiya, zbiór materiału zabytkowego znalezionego na jednym ze stanowisk w trakcie badań ratowniczych prowadzonych na trasie projektowanej drogi, fot. A. Kamrowski

Bezpośrednim sukcesorem państwa kuszyckiego było Królestwo Meroe (ok. 350 r. p.n.e.-350 r. n.e.). Państwo to osiągnęło wysoki poziom rozwoju rolnictwa (sztuczne nawadnianie) i rzemiosła, prowadziło wymianę handlową z Egiptem. Znaczna izolacja od Egiptu wpłynęła na wprowadzenie, jako urzędowego, jednego z języków afrykańskich, i spowodowała rozwój pisma meroickiego. Rozwój potęgi Rzymu, a prawdopodobnie także najazd króla etiopskiego państwa Aksum przyczyniły się do upadku Meroe.

Okres po upadku Królestwa Meroickiego, kiedy państwo rozpadło się na mniejsze, rządzone przez lokalnych władców jednostki nazywa się epoką postmeroicką (IV-VI w. n.e). Kultura meroicka rozwijała się dalej wśród ludu tzw. Grupy X. Znamy ją przede wszystkim dzięki archeologicznym badaniom królewskich pochówków w Ballana i Kustul w Dolnej Nubii, na północ od II katarakty, a także z cmentarzyska w Firka przy III katarakcie. Podobna kultura, choć w znacznie uboższej formie rozwijała się także w pasie pomiędzy IV kataraktą i Sennar. Znamy ją głównie dzięki badaniom cmentarzysk z kamiennymi kurhanami (tumulusami).

W VI w. n.e. rozpoczęła się chrystianizacja Nubii i Centralnego Sudanu. Na obszarach tych powstały trzy państwa chrześcijańskie, królestwo Nobadii, pomiędzy I i III kataraktą Nilu, ze stolicą w Faras, graniczące z nim od południa królestwo Makuri, ze stolicą w Starej Dongoli, i Alodia ze stolicą w Soba, najdalej na południe wysunięte królestwo, rozciągające się od VI katarakty do Błękitnego Nilu. Od VII w., po zajęciu Egiptu przez Arabów, następuje powolne przenikanie ich kultury na teren Sudanu. Na początku XVI w. ostatecznie rozbito chrześcijańskie państwa a miejscowej ludności narzucono język arabski i kulturę islamską.

W XV i XVI w. powstały 2 sułtanaty muzułmańskie. Sułtanat Fundż ze stolicą w Sennar, zwany Czarnym Sułtanatem, istniał od 1504 r. do 1820 r. Królestwo to zastąpiło chrześcijańskie państwo Alodia. Jego królowie w XVII w. panowali od III katarakty nilowej do Fozogli nad Nilem Błękitnym i od Morza Czerwonego do Kordofanu. Państwo to nie miało władzy scentralizowanej, król rządził za pomocą lokalnych władców, których traktował jak lenników. W zachodnim Sudanie przez ponad 6 wieków istniał niezależny sułtanat Dar Fur, którego tradycja sięga XII wieku, i który przez cały czas, nawet w okresie kondominium anglo-egipskiego, zachował względną niezależność.

Anarchia, która opanowała Sudan na początku XIX w. uczyniła go łatwym obiektem obcej agresji. W latach 1820-1881 Sudan był formalnie okupowany przez Egipt. Jednocześnie pod pretekstem walki z handlarzami niewolników oddano go pod władzę gubernatorów brytyjskich.

Niezadowolenie z rządów namiestników egipskich i okupacji wojsk brytyjskich było przyczyną powstania pod wodzą Mahdiego, który w 1881 r. ogłosił świętą wojnę przeciw niewiernym, i do 1885 r. opanował cały kraj. Państwo Mahdystów upadło w 1898 r., po czym na mocy układu z 1899 r. Sudan został uznany za kondominium anglo-egipskie, ale faktycznie zarządzany był przez gubernatora brytyjskiego.

Niepodległość Sudan odzyskał w 1956 r., jako jedno z pierwszych państw w Afryce. Różnice kulturowe między zarabizowaną północą i afrykańskim południem były powodem długotrwałej wojny domowej, która doprowadziła w 2011 r do podziału państwa na dwa niezależne organizmy – Republikę Sudanu ze stolicą w Chartumie i Sudan Południowy ze stolicą w Dżubie.

Jebel Querri, obozowisko ekipy archeologicznej u podnóża góry, fot. H. Paner

PRACE BADAWCZE MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W GDAŃSKU (MAG) W SUDANIE, KIEROWNIK MISJI – DYREKTOR MAG HENRYK PANER:
 

  • 1993 r. - pierwszy wspólny wyjazd misji MAG z ekipą Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, kierowaną przez ówczesnego dyrektora prof. Lecha Krzyżaniaka do Kadero pod Chartumem, na badane przez niego od wielu lat stanowisko neolityczne. W tym samym sezonie ekipa MAG na zlecenie Sudańskiej Służby Starożytności przeprowadziła także samodzielne badania powierzchniowe powiązane ze zrobieniem map na stanowisku z epoki kamienia w Jebel Querri w okolicach VI katarakty i na stanowisku w Sennar nad Nilem Błękitnym, na terenie stolicy sułtanatu Fundż (XVI-XIX w.).
     
  • 1995 r. - badania w rejonie Meroe (dziś Bagrawiya), stolicy starożytnego państwa meroickiego. Celem pracy było przebadanie terenu wzdłuż planowanej drogi asfaltowej na trasie Szendi-Bagrawiya. W wyniku prac powierzchniowych zlokalizowano i zadokumentowano blisko 40 stanowisk archeologicznych, głównie z epoki kamienia, okresu meroickiego (350 r. p.n.e.-350 r. w. n.e.) i postmeroickiego (IV-VI w. n.e.).
     
  • 1996-2010 r. – badania ratownicze, zarówno powierzchniowe, jak i wykopaliska, w rejonie IV katarakty, na prawym brzegu Nilu, na odcinku 125 km od miasta Karima w górę rzeki. Celem prac było rozpoznanie i ratowanie dziedzictwa kulturowego na terenach, które po zbudowaniu tamy na rzece znalazły się pod wodami sztucznego jeziora. Efektem prac badawczych przy IV katarakcie jest odkrycie 760 stanowisk archeologicznych – osad, obozowisk, twierdz, kościołów, cmentarzysk, rytów naskalnych, datowanych od epoki kamienia przez okres kermański i kuszycki po średniowiecze i islam. Na kilku osadach, w tym kermańskiej, napatańskiej i meroickiej, i na wielu cmentarzyskach związanych z różnymi kulturami, kermańską, napatańską, meroicką, postmeroicką i chrześcijaństwem, przeprowadzono badania wykopaliskowe, które pozwoliły na bliższe rozpoznanie zarówno sposobu życia zamieszkującej tu przez wieki ludności, jak i jej zwyczajów grzebalnych.
     
  • 2000 r. - MAG uzyskało od Sudańskiej Służby Starożytności koncesję na prace wykopaliskowe w Awlib leżącym na terenie Butany, niedaleko stolicy starożytnego królestwa Meroe. Znajduje się tu zespół świątynny z okresu meroickiego. Badania tego stanowiska prowadzono w latach 2001 i 2003. W czasie dwóch sezonów rozkopano 3 z pośród 6 znajdujących się tam komów (pagórków powstałych w wyniku działalności ludzkiej). Dzięki badaniom odkryto i częściowo odsłonięto świątynię główną, poświęconą najpewniej bóstwu słonecznemu, budowlę na planie kwadratu, pełniącą prawdopodobnie funkcję służebną przy świątyni i duży, wolnostojący, kamienny ołtarz.
     
  • 2009 r. – rozpoczęcie zakrojonych na wiele lat prac związanych z kolejnym projektem badawczym, jakim jest archeologiczne rozpoznanie pustyni Bayuda. Koncesja obejmuje ogromy teren liczący 20 tys. km 2. W wyniku systematycznych badań powierzchniowych do tej pory odkryto 900 stanowisk archeologicznych, w tym osady i cmentarzyska, datowane od wczesnej epoki kamienia po islam. Na trzech stanowiskach, dwóch związanych z wczesną epoką kamienia i jednym cmentarzysku kermańskim, przeprowadzono badania wykopaliskowe. Prace będą kontynuowane w przyszłości.

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.