Polskie poznawanie świata

Marionetki Wayang

Marionetki Wayang

Buta Cakil – figura teatru cieni wayang kulit

Do dziś jednym z najbardziej znaczących wyróżników Indonezji na świecie jest tradycyjny teatr określany mianem wayang. Samo słowo wayang oznacza cień – zostało wzięte od najstarszej formy, którą był tu teatr cieni - ale odnosi się do szerokiej gamy form teatralnych, zarówno teatrów aktorskich, jak i lalkowych.


Nie występuje samodzielnie. Do określenia rodzaju i formy teatru stosuje się dodatkowe wyrazy, wskazujące bezpośrednio na typ przedstawienia i cykl opowieści. W powstającej w ten sposób dwu lub trzyczłonowej nazwie danej formy teatralnej, słowo wayang zawsze występuje na pierwszym miejscu. Na określenie lalkowego teatru cieni stosuje się nazwę wayang kulit, gdzie drugi człon nazwy oznacza skórę i odnosi się do płaskich skórzanych figur występujących w tym teatrze. Często przy nazwie lalkowej formy teatralnej pojawia się trzeci człon, który odnosi się do prezentowanego w przedstawieniu cyklu opowieści - np. purwa, menak. Określenie purwa odnosi się do przedstawień opartych przede wszystkim na dwu indyjskich eposach: Mahabharata i Ramajana. Tradycyjny teatr jawajski wykształcił wiele form, których historia sięga odległych czasów historycznych, ale rozwinął się dopiero między VII a XIII w., kiedy silne wpływy indyjskie spowodowały dominację kultury religii Indii – hinduizmu i buddyzmu, a teatr wraz z różnymi swoimi formami zyskał rangę sztuki pomocnej w rządzeniu państwem. Najwcześniejsze pisane wzmianki o teatrze cieni, jak podaje literatura tematu, pochodzą z IX i początku X wieku (Brandon, 1993, 2-3). Źródła potwierdzają, że w pierwszej połowie XI wieku, teatr cieni był już silnie ukształtowaną formą, której początków należy szukać co najmniej kilka wieków wstecz. Począwszy od XIII w., wraz z wpływami islamu zaczął zmienia się również teatr cieni. Islam spowodował ograniczenie religijnych odniesień teatru oraz silną stylizację lalek. Uważa się również, że dzięki wpływom sztuki chińskiej ukształtowała się technika teatru lalkowego oraz typy bohaterów. Podobnie jak inne teatry azjatyckie, teatr jawajski jest połączeniem dramatu, tańca i muzyki. W przedstawieniu nie wykorzystuje się konkretnych tekstów; ustalana jest tylko struktura dramatyczna i typy bohaterów, natomiast pieśni i dialogi są improwizowane w trakcie trwania spektaklu. W klasycznych formach teatralnych istnieją cztery typy bohaterów, charakteryzujące się odpowiednim wyglądem (kolorem twarzy i ciała, uczesaniem,), wielkością, sposobem poruszania i głosem. Sa to: 1/ bohaterowie szlachetni; 2/ silne typy bohaterów, wśród których zarówno brawurowi wojownicy, jak i demoniczne charaktery o niekontrolowanych emocjach; 3/ demoniczne olbrzymy; 4/ specjalne charaktery komiczne. Najważniejszą osobą w tradycyjnych przedstawieniach lalkowych jest dalang - prowadzący całe przedstawienie. Sam bądź z pomocnikami animuje podczas jednego spektaklu, od kilku do kilkudziesięciu lalek przedstawiających przede wszystkim bohaterów wielkich eposów indyjskich, zarówno tych pozytywnych jak i negatywnych; przedstawicieli świata boskiego, ludzkiego i zwierzęcego. Płaskie figury z ażurowo wyciętej skóry bawolej, obustronnie barwnie malowanej, osadzone są na bambusowych pionowych kijkach i posiadają ruchome ręce z doczepionymi patyczkami, służącymi do animacji. Odpowiednio ustawione rzucają cień na podświetlony, pierwotnie lampą oliwną, dziś przeważnie elektrycznymi lampami, ekran. Figury są obustronnie malowane, choć na ekranie ukazują się tylko ich cienie. Są to pozostałości z czasów, kiedy spektakl oglądany był z obu stron ekranu; z jednej strony siedziały kobiety oglądając tylko kolorowe lalki „odtwarzające „ wydarzenia z przeszłości, a z drugiej, tej właściwej strony siedzieli mężczyźni, dla których cienie lalek przeistaczały się w duchy przodków. Obecnie przedstawienie oglądane jest na ogół tylko z jednej strony – jako teatr cieni. Spektakl odbywa się przy akompaniamencie orkiestry gamelanowej, w skład której wchodzi od kilku do kilkudziesięciu instrumentów – bębnów, gongów i metalofonów. Spektakle teatru cieni cieszą się do dziś dużym powodzeniem, zarówno na wsiach jak i w miastach, choć coraz bardziej popularne stają się kasety wideo z nagraniami przedstawień, które ogląda się podczas różnorodnych świąt, festiwali religijnych, podczas takich uroczystości rodzinnych jak śluby, narodziny czy tradycyjne muzułmańskie przejście z wieku dziecięcego do młodzieńczego.


Gunungan – figura teatru cieni wayang kulit
Gunungan – figura teatru cieni wayang kulit

Wykonanie: skóra bawola ażurowo wycinana, obustronnie polichromowana; bambusowe kijki; wysokość 76 cm; Jawa, koniec XIX w.; nr inw. 21513/MEK; zbiory MEK; kolekcja profesora M. Raciborskiego; fot. M. Wąsik

Gunungan (kayonan) - to jedna z najważniejszych figur rozpoczynająca tradycyjne przedstawienie indonezyjskiego teatru cieni wayang kulit należąca do cyklu purwa, czyli najstarszego, prezentującego opowieści zaczerpnięte z indyjskich eposów Mahabharaty lub Ramajany. Przedstawia drzewo życia, reprezentujące pięć żywiołów: ziemię, powietrze, ogień, wiatr i wodę, tworzących Wszechświat. Symbolizuje także pałac, las, morze oraz światy nadziemny i podziemny. Drzewo życia pojawia się wiele razy w ciągu całego przedstawienia, na początku, końcu i zawsze, gdy następuje zmiana akcji lub sceny. Prowadzący spektakl lalkarz będący jednocześnie narratorem, porusza figurą w różny sposób, naśladując lot ptaka, drżenie, trzepotanie, przywołując Wszechświat i poszczególne partie przedstawienia do życia. Pojawia się w dwu formach: w formie drzewa życia lub świętej góry. Umiejscowione pośrodku ekranu, oddzielaj lalki reprezentujące dobrych bohaterów, znajdujących się po prawej stronie ekranu od złych charakterów – umiejscowionych po lewej stronie ekranu. Kiedy prowadzący „otwiera” przedstawienie poprzez poruszanie figurą jest to znak, że wspina się po drzewie życia do królestwa bogów. Jednocześnie zaprasza widownię do wejścia w ożywiony świat bogów, herosów i zwierząt. Dopiero po takim wstępie rozpoczyna się właściwa opowieść. Prezentowana figura, w formie schematycznie przedstawionego trójkątnego drzewa, wyciętego w motywy roślinne i zwierzęce jest jedną z kilkunastu figur cieni z kolekcji profesora Raciborskiego,

Książe Karno – figura teatru cieni wayang kulit purwa
Książe Karno – figura teatru cieni wayang kulit purwa
Jawa, kon. XIX w.
Wykonanie: skóra bawola ażurowo wycinana, polichromowana obustronnie; bambusowe kijki; wysokość 71 cm; nr inw. 21504/MEK; zbiory MEK, kolekcja M. Raciborskiego; fot. M. Wąsik

Książę Karno – figura teatru cieni wayang kulit purwa występująca w przedstawieniu opartym na indyjskim eposie Mahabharata. Jest to jeden z negatywnych bohaterów eposu, ale jednocześnie wielki wojownik, ceniony zarówno przez przyjaciół, jak i wrogów; jest synem Kunti, żony Pandu – założyciela dynastii Pandawów oraz boga Słońca (Surya). To tragiczny bohater, który mimo swego szlachetnego urodzenia, o czym dowiaduje się przed decydującą walką w wielkiej wojnie Bharatów, pozostaje po niewłaściwej stronie, reprezentując braci Kaurawów - negatywnych bohaterów Mahabharaty. Mimo to książę Karno ma wiele cech szlachetnych bohaterów. Jego czarna ujęta z profilu twarz posiada szlachetne rysy, długi prosty nos i wąskie oczy, a głowa - niczym w aureoli, ozdobiona półkulistą koroną. Żółte ciało ubrane jest w różnobarwną spódnicę i ozdobione naszyjnikiem oraz bransoletami, a wszystko misternie i z wielką precyzją ażurowo wycięte w skórze i osadzone na precyzyjnie wygiętym bambusowym kijku. Podobnie jak u innych szlachetnych bohaterów, ruchome są jego obydwie ręce poruszane za pomocą doczepionych kijków. Średnia wielkość figury podkreśla silny charakter bohatera i waleczność przynależną książęcemu wojownikowi.

Drusztadjumna – figura teatru cieni wayang kulit purwa
Drusztadjumna – figura teatru cieni wayang kulit purwa
II połowa XIX w., Jawa; skóra bawola ażurowo wycinana, polichromowana; bambusowe kijki; wysokość 66 cm; nr inw. 21507/MEK; fot. M. Wąsik;

Drusztadjumna – figura występująca w przedstawieniu opartym na indyjskim eposie Mahabharata. Przedstawia szwagra Ardżuny, jednej z centralnych postaci Mahabharaty. Należy do grupy szlachetniejszych bohaterów, ale z zaznaczeniem ostrzejszego charakteru, co podkreśla ukazana z tyłu we włosach, demoniczna twarz ze sterczącymi kłami oraz ceglasty kolor twarzy bohatera. Szlachetność wyrażona jest poprzez wąskie oczy i prosty nos, bardziej dopracowaną kolorową spódnicę i ozdoby, ażurowo wycięte w skórze oraz żółty, poza twarzą, kolor ciała. Figura posiada dwie ruchome ręce poruszane za pomocą bambusowych kijków.

Buta Cakil – figura teatru cieni wayang kulit
Buta Cakil – figura teatru cieni wayang kulit
Jawa, kon. XIX w.; skóra bawola ażurowo wycinana, polichromowana; bambusowe kijki, wysokość 68 cm; nr. inw. 21508; kolekcja M. Raciborskiego; zbiory MEK; fot. M. Wąsik

Buta Cakil – to postać występująca tylko w indonezyjskiej wersji indyjskiego eposu Mahabharata. Przedstawia demoniczną postać o długich wystających kłach i bardzo agresywnym charakterze. To olbrzym, który pełni straż na obrzeżach królestwa, ale jest jak „ślepy” człowiek, niepotrafiący rozróżnić dobra od zła, stąd też walczy ze szlachetnym Ardżuną. Mimo zręcznej i oddanej walki aż do ostatniej kropli krwi, zostaje zabity, własnym krisem. Figura Cakila jako demoniczna postać ma olbrzymi kulfoniasty nos, załamany niemal pod kątem prostym do twarzy, czarne włosy przepasane różnobarwną opaską. Ubrany jest w barwną spódnicę, a bransolety zdobią tylko jego ręce. Wyraźnie widoczny jest w jego ubraniu sztylet kris z rękojeścią w formie postaci demonicznej. Jak wszystkie figury z teatru cieni ma ciało osadzone w odpowiednio wygiętym kijku bambusowym i ruchome ręce z doczepionymi patyczkami do animacji.

Banowati – figura teatru cieni wayang kulit purwa
Banowati – figura teatru cieni wayang kulit purwa
Jawa, kon. XIX w.; skóra bawola ażurowo wycinana, obustronnie barwnie polichromowana; wys. 48 cm; nr inw. 21511/MEK; fot. M. Wąsik

Figura należy do  klasycznego teatru cieni z cyklu purwa, opartego na wątkach Mahabharaty. Przedstawia Banowati - żonę uzurpatorskiego króla Hastinapury – Durjodhana, starszego syna Dhritarasztry (ojca złych braci Kaurawów). Banowati jest uosobieniem piękności i szlachetności. Ma drobne jasne ciało odziane w czarno-czerwoną spódnicę oraz bluzę. Stroju dopełniają piękny naszyjnik, kolczyki oraz przystrój głowy w formie korony, nakrywający długie, czarne włosy opadające do końca pleców. Szlachetne rysy zaznaczają się w długim, prostym nosie i małych wąskich oczach, a prosta pozycja głowy wskazuje na neutralny charakter. Ujęcie postaci jest typowe dla figur teatru cieni: głowa z profilu, stopy w jednej linii jedna za drugą, a ciało w pozycji 3/4 frontalnie.

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.