Polskie poznawanie świata

Badania lat 70. XX wieku

Badania lat 70. XX wieku


Przełom w polskich badaniach etnologicznych w Ameryce Północnej i Południowej – wyjazdy i polsko-amerykańska współpraca naukowa


Lata 70. były bardzo ważne, zarówno dla etnologii światowej, jak i dla polskich etnologów. W pierwszym przypadku chodziło o rozważania teoretyczne nad badaniami terenowymi – postulowano odejście od monograficznych studiów nad społecznościami lokalnymi (czyli takich, które przedstawiają jak najwięcej informacji o danej grupie), na rzecz studiów problemowych – skupionych przede wszystkim na konkretnym zagadnieniu opisywanej ludności. Jeśli chodzi o polską naukę, to doszło tu do jeszcze innego przełomu – wciąż ograniczonych, ale jednak możliwych, zagranicznych wyjazdów stypendialnych i badawczych.

Dla osób, które skorzystały z takich okazji, były to pierwsze doświadczenia z zachodnim lub amerykańskim życiem uniwersyteckim oraz badaniami terenowymi w Ameryce. Zwykle też na tyle istotne, że zaważyły na ich dalszych karierach naukowych. Tak np. w 1974 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych A. Posern-Zieliński, ówczesny absolwent studiów doktoranckich. Podczas rocznego pobytu w wielokulturowym społeczeństwie Minneapolis (i uzyskanemu stypendium na Uniwersytecie Minnesota), prowadził badania nad etnicznością wśród Polonii Amerykańskiej. Szczególnym zagadnieniem były jej współczesne dzieje i miejsce (jako grupy mniejszościowej) na tle społeczeństwa Stanów Zjednoczonych. Badania kontynuował podczas dwóch kolejnych stażów (w tym samym mieście i w Chicago). Wyniki opublikował w 1982 r. w książce Tradycja a etniczność. Przemiany kultury Polonii Amerykańskiej. Na jej podstawie uzyskał tytuł doktora habilitowanego, a dana problematyka, poruszana była na naukowych sympozjach w kraju i na świecie (tym bardziej, że po publikacji F. Znanieckiego, było to pierwsze kompendium wiedzy o tej grupie).  

Najważniejszy dla polskiej etnologii amerykanistycznej tego okresu, był ten wyjazd, który pod koniec lat 70. zyskał w naszym kraju największy rozgłos. Była nim interdyscyplinarna wyprawa do Peru – „Andy 1978” (zwana też Polską Wyprawą Naukową w Andy), której patronowały aż cztery instytucje: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Komisja Archeologiczna Oddziału Krakowskiego PAN, Polskie Towarzystwo Studiów Latynoamerykanistycznych i Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Celem było ukazanie miejscowego osadnictwa rolniczego (w dolinie rzeki Huaura i jej dopływie Checras) na tle geograficznym i historycznym (od X do XX w.). Udział w wyprawie wzięli przedstawiciele archeologii, geologii, etnologii, historii i geografii z trzech ośrodków: Poznania, Krakowa i Warszawy. Jak wspominał po latach profesor Posern-Zieliński, w latach 70. organizowano polskie ekspedycje w różne strony świata (wysokogórskie, speleologiczne lub krajoznawczo-turystyczne), ale większość nie miała charakteru naukowego. Inaczej było w tym przypadku – grupę tworzyli specjaliści, ponadto zakładano współpracę z badaczami i studentami z peruwiańskich uniwersytetów. Zanim jednak do tego doszło, dwa lata trwały przygotowania, prowadzone zarówno w Polsce, jak i w Peru. Oficjalnym kierownikiem wyprawy, został Andrzej Krzanowski (z wykształcenia geolog, a z zamiłowania archeolog i historyk tematyki latynoamerykańskiej). Nie był to jego pierwszy kontakt z dalekim krajem. W latach 1972-74 prowadził tam badania geologiczne; ponadto wraz z żoną – Romaną Krzanowską i Marią (Gołuchowską) Zachorowską, podjęli się badań etnograficznych nad peruwiańskim garncarstwem. W 1978 r., po dotarciu drogą morską do Peru, grupy terenowe pracowały osobno. Archeolodzy zajmowali się pracami wykopaliskowymi i penetracją inkaskich ruin, a trzyosobowa ekipa etnologów (A. Poser-Zieliński – kierownik ekipy, R. Krzanowska – z wykształcenia geolog, z zamiłowania latynoamerykanistka oraz Teresa Walendziak z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie) działała w wybranych miejscowościach w dolinie. Oprócz wywiadów i obserwacji, zebrano dokumentację fotograficzną i filmową oraz przedmioty codziennego użytku, które trafiły później do polskich muzeów. W oparciu o badania, dotyczące współczesnych przeobrażeń kulturowych i społecznych, powstała książka A. Poserna-Zielińskiego – Kraina Inkarri. To zapis rozmów i partycypowania w życiu miejscowej ludności („szkice” o stylu życia i funkcjonowaniu wspólnot, architekturze, wierzeniach czy formach aktywności gospodarczej). Oprócz interdyscyplinarnego charakteru, założeniem badań była ich wieloetapowość. Ekspedycja z 1978 r. miała być pierwszą z kilku powiązanych tematycznie wypraw, niestety z powodów politycznych i społecznych, które wyniknęły w 1980 r. w Peru (wojna domowa), należało je wstrzymać. Wznowiono je w roku 1985 i 1987, ale miały już charakter zdecydowanie archeologiczny.

Mimo wszystko, znaczenie pierwszego interdyscyplinarnego wyjazdu było ważne z kilku powodów. Po pierwsze, przyczyniło się do odkrycia nowej kultury archeologicznej (Cayash) i był to sukces przede wszystkim naszych rodaków. Po drugie, wyprawa była podstawą do rozwijania w Polsce wielowymiarowych badań nad dawnymi i współczesnymi ludami Ameryki Łacińskiej. Doprowadziła do rozbudowania trzech takich placówek i wzajemnej współpracy jej członków. Pod względem etnologicznym, najważniejszy pozostał Poznań, a dokładnie (w latach 80.) Instytut Historii Kultury Materialnej PAN z jego głównym przedstawicielem – A. Posernem-Zielińskim. Na Uniwersytecie Warszawskim, w oparciu o istnienie innej instytucji naukowej (Andyjskiej Misji Archeologicznej), powstał Ośrodek Badań Prekolumbijskich, zajmujący się archeologią, etnohistorią i antropologią fizyczną rejonu andyjskiego i mezoamerykańskiego. Jego założycielem i kierownikiem został Mariusz Ziółkowski (również brał udział w wyprawie „Andy’78” – oficjalnie pełnił funkcję zastępcy kierownika wyprawy). Najpóźniej (bo dopiero w 2004 r.) powstała placówka krakowska – Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych. Jej kierownikiem został A. Krzanowski.

Pod względem polskiej obecności i m.in. etnologicznej działalności naukowej w Ameryce, warto wspomnieć o Polsko-Amerykańskim Towarzystwie Etnologicznym (Polish-American Ethnological Society – PAES) im. Bronisława Malinowskiego, które powstało w 1976 r. w Upper Montclair w Stanach Zjednoczonych (aktualnie z siedzibą w Atlantic City). To polonijna jednostka o charakterze naukowym i kulturalnym. Jej ideą jest utrzymywanie relacji i współpraca między antropologami polskimi i amerykańskimi, a zainteresowania skierowane są przede wszystkim na badania etniczne grup mniejszościowych (tak m.in. nawiązano współpracę z radą plemienną Indian Nanticoke Lenni-Lenape ze stanu New Jersey). Osoby, które przyczyniły się do jego powstania i późniejszego funkcjonowania, to m.in. Andrzej J.R. Wala, A. Posern-Zieliński, Joanna Trzcionkowska, Andrzej Hlebowicz, Marta Bierska, Krzysztof Kopczyński, Edmund Urbański, Anna Engelking, Sławomir Sikora i inni. Od początku lat 90. Towarzystwo zaczęło organizować coroczne seminaria naukowe, z których publikowane są referaty.

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.