Polskie poznawanie świata

Budownictwo sakralne

Zobacz także Starożytny Egipt - okres rzymski

Budownictwo sakralne

Pozostałości chrześcijańskich budowli w El Argub odkryte zostały przez GAME w sezonie 2006. W tym czasie GAME realizował już wyłącznie program badawczy polegający na archeologicznym testowaniu stanowisk uprzednio zlokalizowanych w trakcie badań powierzchniowych.


Rejon ten przebadany został w trzecim sezonie prac GAME na IV katarakcie, w roku 1999. Poza licznymi świadectwami osadnictwa z okresu chrześcijańskiego manifestującymi się obecnością fragmentów ceramiki i naskalnymi przedstawieniami krzyży, jedynym obiektem naziemnym na jaki wtedy natrafiono była twierdza El Suegi, położona ok. 4 km w górę Nilu od wioski. W roku 2006 prace archeologiczne w wadi Umm Rahau prowadzone były głównie z udziałem mieszkańców z pobliskiego El Argub. Jeden z nich, Ibrahim, uporczywie namawiał archeologów do sprawdzenia pewnego miejsca we wiosce, gdzie według tradycji zakopany miał zostać skarb.

Nazwa tego miejsca – El Bib - była na tyle odległa historycznie, że niezrozumiała dla ówczesnych mieszkańców, którzy określali je jako Dom Szatana ( Bed El Sheitan ).

Ruiny zajmowały wierzchołek niewielkiego wyniesienia położonego około 250 m na północ od prawego brzegu Nilu. Założenie znajdowało się w centrum terenu ogrodzonego niskim murem kamiennym, zbudowanym na planie zbliżonym do kwadratu o bokach przekraczających 50 m długości, zachowanym miejscami do wysokości ok. 1 m. Wewnątrz przestrzeni otoczonej wspomnianym murem przebiegał jeszcze drugi mur, wzniesiony w podobnej technice, łączący północno – zachodni narożnik budowli chrześcijańskiej ze ścianą zachodnią ogrodzenia. Dodatkowo południowo zachodnią część obszaru zamkniętego murem zajmowały pozostałości współczesnego domostwa, w roku odkrycia stanowiska opuszczonego już przez właścicieli, podobnie jak cała zachodnia część wioski El Argub.

Poza pomieszczeniami zachodnimi, użytkowanymi do końca funkcjonowania farmy sądząc z grubej warstwy nawozu zalegającego na podłodze, jako zagrody dla kóz lub owiec, reszta budowli znajdowała się pod zawaliskiem ścian i stropów z suszonej cegły tworzącym niewysoki wzgórek – kom.

Eksplorację rozpoczęto od starannego oczyszczenia powierzchni komu z gliny będącej wynikiem erozji materiału użytego do budowy definiując układ poszczególnych pomieszczeń. Dopiero wówczas przystąpiono do usuwania z nich gruzu do poziomu posadzek budynku.

Oczyszczanie ujawniło zarysy planów dwóch kościołów, wschodniego i zachodniego. Plan kościoła wschodniego, nie zachował się w partii południowo zachodniej, która uległa denudacji wzdłuż zbocza południowego pagórka. Z zachowanych partii przyziemia można jednak odczytać, że zastosowano tu układ centralny w jego idealnej formie krzyża greckiego. Najbliższą analogią do tego założenia wydaje się być Kościół Aniołów z nobadyjskiego Tamit. Zewnętrzne długości ramion krzyża na osiach WE i NS osiągały ok. 12 metrów długości. Ściany w zachowanej części kościoła wzniesiono z cegły mułowej połączonej zaprawą wapienną, bezpośrednio na skale lub, szczególnie od strony południowej na warstwie niwelacyjnej złożonej z rumoszu skalnego, wypełniającej nierówności podłoża. W korpusie głównym osiągają one ok. 1 metra grubości co może sugerować sklepienie kolebkowe, być może z kopułą nad pomieszczeniem centralnym, w którym przy ścianie północnej znajdował się pulpit. Ściany w westybulach są cieńsze i dochodzą do 0.60 m grubości. Posadzka z cegły czerwonej o wymiarach średnio 0.36 – 0.37 X 0.18 m i 0.25 X 0.20 m zachowała się prawie w całości w prezbiterium, za wyjątkiem jego absydalnego końca za ołtarzem. Cegły o większym wymiarze układane były w rzędach stykając się główkami na przemian z rzędami cegieł mniejszych przylegających do siebie wozówkami. Uzyskany w ten sposób dekoracyjny wątek zdaje się sugerować brak dodatkowej warstwy zaprawy na posadzce, chociaż jej ślady zachowały się na jednej z cegieł. Poza absydą fragmenty posadzki z cegły wypalanej zachowały się jeszcze w czterech innych pomieszczeniach. W westybulu północnym posadzkę wykonano z gliny wyłożonej na nieregularne płytki kamienne, w westybulu południowym posadzka nie zachowała się.

Na ścianach wewnętrznych kościoła oraz w treści rumoszu ceglanego wypełniającego jego pomieszczenia zaobserwowano jedynie niewielkie fragmenty tynku wapiennego, bez pozostałości polichromii, trudno więc przesądzać czy kościół został ozdobiony malowidłami. Na części ścian, szczególnie tych w pobliżu pulpitu ( lektorium ) pozostały także ślady tynku wyprawionego z mułu nilowego, pokrywającego lica murów zagładzaną warstwą grubości ok. 1 cm.

Niespodziewanie mało zabytków ruchomych pozyskano w trakcie eksploracji kościoła wschodniego, tak zresztą jak z całego stanowiska.

Dwie figurki gliniane, nieudolnie przedstawiające postaci kobiety i mężczyzny znaleziono w westybulu północnym, w najwyżej położonej warstwie śmieci i nawozu zwierzęcego pokrywającego gruz zawaliska kościoła. Pochodziły najprawdopodobniej z fazy świeckiej użytkowania stanowiska niż jego okresu chrześcijańskiego.

W tej sytuacji jedynym zespołem zabytków datujących kościół wschodni były fragmenty naczyń użytych wraz z kamieniami i giną do wymurowania ławy znajdującej się w południowo wschodnim narożniku wspomnianego westybulu, jak również ceramika z poziomu bezpośrednio nad jego posadzką., którą można traktować jako depozyt z ostatniej fazy jego użytkowania. Pozostałe fragmenty ceramiczne zebrane ze stanowiska pochodzą głównie z zasypu wypełniającego pomieszczenia budowli.

Zespół ten ze względu na swoje cechy diagnostyczne wydatowany został szeroko na fazę post-klasyczną i terminalną okresu chrześcijańskiego.

Drugi z kościołów, kościół zachodni zachował się w całym obrysie planu, mimo użytkowania współcześnie części jego pomieszczeń. Był to klasyczny plan kościoła póżnonubijskiego o centralnym planie krzyżowym wpisanym w prostokąt, a właściwie prawie kwadrat o zewnętrznych wymiarach 7.50 m na osi WE i 7.30 m na osi NS.

Wnętrze zorganizowane zostało według typowego trójpodziału kościołów nubijskich na część sakralną z apsydalnie zakończonym prezbiterium z dwiema flankującymi go zakrystiami i część przeznaczoną dla wiernych, oddzielnie dla kobiet i mężczyzn. Zakrystia przylegająca od południa do prezbiterium była nieco mniejsza w stosunku do jej północnej odpowiedniczki, ponieważ obejmujący ją narożnik kościoła zachodniego został dobudowany w tym miejscu do północno zachodniego narożnika kościoła wschodniego.

Wejście do kościoła zachodniego prowadziło od południa przez pomieszczenia dla kobiet. Mury, podobnie jak przypadku kościoła wschodniego wzniesione zostały z cegły mułowej spojonej zaprawą wapienną bezpośrednio na skale rodzimej. Ich dość znaczna grubość ( 0.60 – 0.70 m ) w stosunku do wielkości założenia może sugerować występowanie sklepień kolebkowych, być może także kopułę nad pomieszczeniem centralnym. Nieliczne pozostałości cegieł czerwonych i negatywów po ich rozbiórce na poziomie użytkowym w niemal całym kościele, wskazują na wykorzystanie tego materiału na posadzki we wszystkich pomieszczeniach, a następnie wyrabowanie go w fazie świeckiej funkcjonowania stanowiska. Podczas eksploracji odkryto nieliczne ślady tynku wapiennego, również bez pozostałości polichromii.

Prawie całkowity brak ruchomego materiału archeologicznego oraz możliwości stylistycznej oceny malowideł ściennych dla obu odkrytych kościołów pozostawia dla określenia ich chronologii niemal jedynie analizę rozwoju rozplanowania świętych nubijskich.

Porównując architektoniczne pozostałości kościołów wschodniego i zachodniego ze znanymi wcześniej kościołami Makurii i Nobadii, kościół wschodni należy uznać za starszy od kościoła zachodniego. Badacze przedmiotu zgadzają się, że świątynie na planie wolnostojącego krzyża greckiego, o urozmaiconej bryle zewnętrznej wywodzą się od martyriów syryjskich czy bliskowschodnich. Nie były to budowle zbyt licznie występujące na terenie chrześcijańskiej Nubii. Najświetniejszym przykładem takiego rozwiązania pozostaje kościół krzyżowy z Dongoli datowany na połowę IX wieku. Ta monumentalna, jak przystało na stolicę państwa, budowla mogła zainspirować powstanie skromniejszych założeń w ośrodkach prowincjonalnych. Najbliższą analogią dla kościoła wschodniego w El Argub wydaje się był kościół Aniołów z nobadyjskiego Tamit, datowany na IX – XI wiek. Zachowanie planu świątyni z EL Argub nie pozwala wprawdzie stwierdzić czy zachodnie ramię zakończone było absydą jak w kościele Aniołów ale haikal po stronie wschodniej i oba przylegające doń westybule są identyczne we wszystkich szczegółach architektonicznych. Z chronologią kościoła w Tamit nie kłóci się również pochodzenie ceramiki pozyskanej z konstrukcji ławy z westybulu północnego kościoła wschodniego.

Z kolei plan kościoła zachodniego z EL Argub wykazuje wszelkie cechy założeń późno-chrześcijańskich reprezentowanych przez typ 4 u Adamsa datowany od połowy XII w.

Były to niewielkie budowle, z reguły z kopułą przykrywającą pomieszczenie centralne. Najlepiej zachowanym kościołem tego typu jest kościół południowy z Serra East, on też przedstawia bardzo zbliżone do kościoła zachodniego rozwiązanie wnętrza.

Opierając się zatem na określonym dla Nubii cyklu rozwojowym architektury kościołów należałoby uznać kościół wschodni za pierwsze założenie sakralne na stanowisku, uzupełnione lub zastąpione przez kościół zachodni w późniejszym okresie jego funkcjonowania.

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.