Polskie poznawanie świata

Cmentarzyska i zwyczaje grzebalne

Zobacz także Starożytny Egipt - okres rzymski

Cmentarzyska i zwyczaje grzebalne

Jebel al-Uruf, pochówek młodego mężczyzny, nad jego głową widoczne naczynia, przed nim szczątki owcy, Kerma Środkowa, fot. E. Kołosowska

W trakcie prac badawczych prowadzonych przez ekipę MAG w rejonie IV katarakty zarejestrowano łącznie 760 stanowisk archeologicznych. W tej liczbie 284 stanowiska to były różnego typu cmentarzyska. Najstarsze z nich datowane są na wczesny okres kultury kermańskiej, najmłodsze związane są z islamem.


Nie udało się znaleźć rzadnych grobów powstałych w neolicie. Cmentarzyska lokowano zawsze w sąsiedztwie siedzib ludzkich, albo na stokach i szczytach wypiętrzeń skalnych ciągnących się wzdłuż doliny Nilu, albo na skraju piaszczysto-żwirowej terasy nadzalewowej. Ich wielkość była bardzo zróżnicowana, na cmentarzysku mogło znajdować się od kilku do kilkuset grobów. Najczęściej spotykane średniej wielkości nekropolie liczyły po kilkunaście obiektów.

Prace wykopaliskowe przeprowadzono przy 338 grobach na 60 cmentarzyskach znajdujących się w sąsiedztwie 26 współczesnych wiosek. Badania pozwoliły na poznanie tradycji grzebalnych w rejonie IV katarakty i porównanie ich z obrządkami znanymi z innych rejonów Nubii i Sudanu.


Okres kultury kermańskiej - 2500-1500 r. p.n.e.

Stanowiska datowane na okres kermański, w tym cmentarzyska, występowały w pasie nadnilowym pomiędzy współczesnymi wioskami Ab-Silaem i El-Lamar (około 20-124 km w górę rzeki od Karimy). Szczególną ich koncentrację zarejestrowano od Ab-Silaem do El Jebel, na obszarze długości ok. 70 km, głównie sąsiedztwie okresowej rzeki Wadi Umm Rahau. Prace wykopaliskowe prowadzono na 18 stanowiskach położonych w sąsiedztwie 9 wiosek.

Jebel al-Uruf, groby z okresu Starej Kermy usytuowane na szczycie masywu stalnego, fot. E. Kołosowska

W trakcie trwania wszystkich faz okresu kermańskiego cmentarzyska sytuowano na skalistych wyniesieniach ciągnących się w tym rejonie wzdłuż wąskiej doliny Nilu, lub na obrzeżach koryt wyschniętych rzek okresowych, wadi. Groby konstruowano na szczytach masywów skalnych, bądź na stokach schodzących w stronę doliny wadi lub Nilu. Tylko sporadycznie zdarzało się usytuowanie grobów u podnóża jebla, na skraju wadi. W kilku przypadkach na jednym cmentarzysku obok grobów kermańskich znajdowały się groby powstałe w okresie panowania egipskiego Nowego Państwa w Nubii (1500-1000 r. p.n.e.), niekiedy czas użytkowania cmentarzyska został wydłużony do okresu natatańskigo (1000-350 r. p.n.e.), czyli zdarzało się, że jedną nekropolę używano przez 1000-2000 lat. Ciekawe na ile silna była w ówczesnych społecznościach świadomość tej ciągłości.

Wielkość cmentarzysk kermańskich oscyluje od bardzo małych, liczących kilka grobów, po średnie, na których znajdowało się nie więcej niż 50 grobów. Wyjątkiem było jedno cmentarzyskoliczące ponad 100 grobów. Małe cmentarzyki zwykle związane były z jedną fazą tej kultury, na większych groby poszczególnych faz współegzystowały tworząc wydzielone skupiska w każdej fazie.

W groby kermańkie na powierzchni ziemi miały kształt różnej wielkości nasypów, stożkowatych, półkulistych lub pierścieniowatych skonstruowanych z surowych bloków skalnych. O ile na podstawie kształtu nagrobków trudno było wyróżnić poszczególne fazy okresu kermańskiego pozwalała na to analiza podziemnej struktury grobów i darów grobowych, w które zaopatrzono zmarłych na pośmiertną drogę.


Stara Kerma (2500-2050 r. p.n.e.)

W Starej Kermie (2500-2050 r. p.n.e.), najstarszej fazie kultury kermańskiej, zarejestrowano dwa rodzaje naziemnych form grobów. Pierwszy miał kształt stożka skonstruowanego ze średniej wielkości odłamków skalnych. Wysokość konstrukcji wynosiła 1,0-1,5 m, średnica oscylowała od 1,0 m do 6,0 m. Drugi był w kształcie pierścienia, utworzonego z pojedynczego ciągu kamieni, albo skonstruowanego z kamieni tworzących nasyp o równej wysokości na całym obwodzie, lub z jednej strony wyraźnie wyższy. Wykopaliska wykazały, że podwyższona część znajdowała się nad głową zmarłego. Wysokość pierścieni dochodziła do 0,5-0,8 m., a średnica wynosiła ok. 3,0 m.

Jamy grobowe, koliste lub lekko owalne w planie miały, kształt płytkich niecek. Ich średnice oscylowały od 1,3 – 1,6 m wzdłuż osi długiej do 0,96-1,25 m wzdłuż osi krótszej, a głębokość wynosiła ok. 0,5 – 0,6 m. Ścianki boczne jam zwykle wzmacniano kamienną obstawą. W rzadkich wypadkach groby w ogóle nie miały jam, a zmarłych składano w naturalnej szczelinie skalnej.

Es-Suegi, ręcznie lepiona półkulista misa z czarnym wylewem, Stara Kerma, fot. J. Szmit

Ciała zmarłych orientowano albo zgodnie z osią północ-południe, albo wschód-zachód. Stosowano dwa sposoby układania zwłok w grobie, albo całe ciało w pozycji silnie skurczonej układano na prawym, bądź lewym boku, albo tylko głowa i dolna część ciała, od bioder w dół leżała na boku z lekko podkurczonymi nogami, zaś górną układano płasko na plecach. Na kościach zmarłych widoczne były ślady czerwonej ochry, którą musiano barwić ciało w ramach przygotowań do pochówku.

Zmarłym wkładano do grobu dary, które miały ułatwić im życie pośmiertne. Do podstawowego wyposażenia należały ręcznie lepione naczynia ceramiczne do przechowywania jedzenia i picia. Ustawiano je najczęściej przed zmarłym, niekiedy nad jego głową. Najczęściej deponowaną formą naczyń były dość głębokie misy z okrągłym lub stożkowatym dnem i garnki z kulistym lub wydłużonym brzuścem, czasem zdarzały się małe naczynka, być może przeznaczone na pachnidła. Naczynia, na zewnątrz czerwone lub brązowe, wewnątrz szare lub czarne, często zdobione były rytą i odciskaną dekoracją geometryczną. W jednym z grobów należącym do mężczyzny za jego plecami złożono ciało młodego baranka.

Często zmarłych chowano z ozdobami. Do wyrobu biżuterii używano różnego typu koralików. Najczęściej znajdowano naszyjniki i bransoletki z malutkich paciorków fajansowych pokrytych niebieską lub turkusową glazurą, sporadycznie bransoletki z kamiennych walcowatych koralików i paseczki oplatające talię z beczułkowatych paciorków z kości. Interesującymi znaleziskami związanymi tylko z okresem starokermańskim były zawieszki wykonane z dużych muszli pochodzących z Morza Czerwonego, które zakładano jedynie mężczyznom i okrągłe lub owalne ozdoby z kości wplatane we włosy zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Pochówki, w których zmarłych pochowano bez żadnego wyposażenia zdarzały się relatywnie rzadko. W pustych grobach zmarli zawsze złożeni byli na boku w bardzo silnie skurczonej pozycji.

Niekiedy obok nagrobków znajdowały się dodatkowo małe kamienne kopczyki, których funkcja nie jest jasna. Nie było pod nimi wykopanych jam z pochówkami. Być może kopczyki wyznaczały miejsca do składania ofiar.


Kerma Środkowa (2050-1750 r. p.n.e.) – 211, 239.6, 338, 744, 516

Groby powstałe w okresie Kermy Środkowej (2050-1750 r. p.n.e.) wykazują większe zróżnicowanie pod względem formy. Wyróżniono trzy podstawowe rodzaje nagrobków, przy czym dwa pierwsze były kontynuacją form z poprzedniej fazy. Wciąż wykonywano stożkowate lub półkopulaste nasypy z luźnych odłamków skalnych. Ich średnice oscylowały od 3,0 m do 5,0 m przy podstawie, a wysokość nie przekraczała 1,0 m. Kolejną formą były kamienne konstrukcje w formie pierścienia na planie koła bądź owalu, mające postać nasypów o równej wysokości na całym obwodzie. Średnice pierścieni wahały się od 2,0 m do 5,5 m, natomiast wysokość dochodziła do 0,6 m. Nową, najczęściej stosowaną formą nagrobka były konstrukcje tylko nieznacznie wystające ponad otaczający poziom wykonane z płasko ułożonych na planie koła kamieni. Średnice tych form wynosiły od 1,4 m do 3,0 m, wysokość nie przekraczała 25-30 cm..

Podobnie jak w poprzedniej fazie jamy grobowe miały kształt płytkich niecek z nieznacznie na zewnątrz odchylonymi ściankami wykopanych na planie koła bądź owalu. W wypadku jam owalnych wzdłuż dłuższej osi układano ciało zmarłego. Średnice jam oscylowały od 1,1 m do 1,9 m, a głębokość wahała się od 0,4 m do 0,6 m.

Zmarłych w grobach zawsze układano na boku w pozycji skurczonej. Podobnie jak w okresie Starej Kermy stosowano dwa podstawowe typy orientacji, albo ciała składano zgodnie z osią wschód-zachód, albo północ-południe. W ramach pierwszej, częściej stosowanej orientacji, zwykle zmarli leżeli na prawym boku z głową na wschodzie, lub sporadycznie na prawym albo lewym z głową na zachodzie. Przy orientacji północ-południe zmarli także leżeli na prawym boku z głową na północ. W jednym z grobów za stopami zmarłej kobiety złożono ciało noworodka (fot. 30). W kilku grobach zachowały się fragmenty mat z liści palmy daktylowej, na których składano pochówki.

El Ghurrab, kubki ceramiczne z wyposażenia grobowego, Kerma Środkowa, fot. J. Szmit

Regułą było zaopatrywanie zmarłych w dary grobowe, właściwinie zdarząją się groby bez wyposażenia. Najbardziej powszechny element wyposażenia, naczynia ceramiczne, umieszczano nad głową zmarłego, przed nim, na wysokości klatki piersiowej, a niekiedy także za jego plecami. Ciekawe jest, że naczyniem umieszczanym nad głową najczęściej był średniej wielkości garnek z kulistym brzuścem, rzadziej półkulista miseczka, natomiast z przodu zwykle znajdowała się, sama lub wśród innych form, mała stożkowata miseczka. Większość znajdowanej w grobach ceramiki to pochodzące lokalnych warsztatów ręcznie lepione naczynia, wygładzane, czerwone lub brązowe charakterystycznym z czarnym wylewem i wnętrzem, formą i dekoracją zbliżone do ceramiki znanej z innych rejonów, w których rozwijała się kultura śrokdowokermańska. Najczęściej deponowano półkuliste misy, kubki, garnki z kulistymi lub bikonicznymi brzuścami i dzbany z wąskimi szyjkami i sferycznymi brzuścami. Ich zewnętrzna powierzchnia mogła być gładka, zdobiona tylko wypolerowanym, czarnym wylewem, lub pokryta rytą i odciskaną dekoracją tworzącą wzory geometryczne, najczęściej umieszczną wokół wylewu, w centralnej partii brzuśca i niekiedy na dnie.

Niekiedy w grobach deponowano importowane z Egiptu wysokiej jakości naczynia toczone na kole, głównie małe i średniej wielkości dzbany z kulistym lub jajowatym brzuścem, z wierzchu pokryte kremowoliwkową, a niekiedy różową angobą. Unikatową formą był wytworzony lokalnie dzban formą naśladujący wyroby egipskie, ale z wierzchu bogato zdobiony rytą i odciskaną dekoracja geometryczną.

Znacznie częściej niż w poprzedniej fazie w grobach należących do mężczyzn jako ofiarę składano młodego baranka, którego ciało układano na boku przed zmarłym. W jednym z grobów zmarłemu towarzyszyły dwa baranki, jednego złożono przed nim, drugiego z tyłu, wzdłuż pleców. W grobach kobiet nigdy całych owiec nie składano, tylko w nielicznych przypadkach zaopatrywano je w części tuszy zwierzęcej.

Wśród ozdób, w które wyposażano zmarłych zarejestrowano naszyjniki i bransoletki z podobnych jak w poprzedniej fazie paciorków fajansowych krytych niebieską lub turkusową glazurą, i sporadycznie z płaskich okrągłych paciorków ze skorup strusich jaj, zawieszki z dużych kamiennych paciorów, paseczki z beczułkowatych paciorków kościanych w stylu starokermańskim. Do rzadkich znelezisk należą pojedyncze złote koraliki i będące najpewniej importem egipskim fajansowe paciory w formie skarabeusza, których płaski spód zdobią reliefy. W grobach kobiecych znajdowane były szpile do włosów wykonane z przeciętych kostek owcy. W jednym z pochówków znaleziono kamienną zębokształtną zatyczkę do warg. Do wyjątkowych znalezisk należał wielki kościany kolczyk zbudowany z dwóch okrągłych, wypukłych części połączonych ze sobą na zasadzie napa. Ozdoby tego typu były eksportowane do Egiptu i w okresie Nowego Państwa używano ich wśród elit. Odkryto kakże parę małych, kamiennych kolczyków w formie pierścieni.

Niekiedy zmarłych wyposażano w przedmioty osobistego użytku związane z zajęciami wykonywanymi przez nich za życia. W kilku grobach męskich znaleziono noże z brązu i wyroby z kamienia w formie płaskich, wydłużonych płytek z otworem przewierconym przy krótkim boku, określanych prze badaczy jako gładziki, zaś w kobiecych poroże, które być może pełniło funkcę szydeł.


Kerma Klasyczna (1750-1500 r. p.n.e.)

Groby budowane w okresie Kermy Klasycznej miały dwa typy nagrobków, albo był to niski nasyp piaskowy założony na kolistym lub lekko owalnym planie, obłożony pojedynczą warstwą luźno ułożonych odłamków skalnych średniej wielkości, albo tworzył je pierścień, także uformowany ze średniej wielkości bloków kamiennych. W obu przypadkach średnica naziemnej części grobu wahała się od 3,2 m do 4,0 m., a wysokość osiągała 0,20-0,25 m.

Jamy grobowe w przeciwieństwie do poprzednich faz miały w planie kształt prostokąta. Wymiary ich długich boków wahały się od 1,2 m do 2,5 m, zaś krótkich od 0,6 m do 1,2 m., głębokość nie przekraczała 0,7 m. W jamach o mniejszych wymiarach chowano dzieci. Ściany boczne jam zabezpieczano obstawą z kamieni. Niekiedy zdarzało się, że zamiast obstawy konstruowano nad zwłokami stosunkowo małe, zajmujące tylko część jamy, skrzynie z luźno ułożonych surowych płyt skalnych.

Zarejestrowano dwa typy orientacji grobów. Najczęściej długie boki jamy ustawione były zgodnie z osią wschód-zachód, czyli w sposób typowy dla rytu grzebalnego w okresie Kermy Klasycznej, zarówno w Górnej, jak i w Dolnej Nubii. Znacznie rzadziej długie boki jamy orientowano zgodnie z kierunkiem północ-południe. Ciało zmarłego zawsze układano wzdłuż długich boków jamy w pozycji skurczonej przede wszystkim na prawym boku, wyjątkowo na lewym. Przy pierwszej orientacji głowa zmarłego znajdowała się przy krótkiej, wschodniej ścianie, przy drugiej przy ścianie północnej.

Niekiedy zmarłych układano na marach w formie maty wyplatanej z pasów skóry naciągniętych na drewnianą ramę. Pod głowę czasami podkładano drewniany podgłówek. Na kościach zmarłych, podobnie jak w poprzednich fazach, widoczne były ślady czerwonej ochry, którą musiano barwić ciało w ramach przygotowań do pochówku. W niektórych grobach zachowały się fragmenty wyprawionej skóry albo pochodzące z ubioru, albo służące do przykrycia ciała.

El Argub, grzebienie ceramiczne do wygładzania naczyń, Kerma Klasyczna, fot. A. Kleyna

Należące do wyposażenia grobu naczynia ceramiczne ustawiono wzdłuż długiego boku jamy, przed zmarłym, przy krótkim boku nad jego głową, a niekiedy poniżej kończyn dolnych. W większości były to charakterystyczne w tym okresie dla całej Nubii ręcznie lepione, ale wysokiej jakości, cienkościenne, eleganckie produkty, wewnątrz czarne, na zewnątrz silnie wygładzane, czerwone z czarnym wylewem, często zdobione w centralnej partii brzuśca połyskującym biało-szarym dookolnym. Wśród form najczęściej znajdowano typowe dla tego okresu puchary tulipanowe, średniej wielkości i duże dzbany ze sferycznymi brzuscami i dość wysoką szyjką, charakterystyczne garnki kształtem przypominajace hełm, półkuliste misy.

Sporadycznie w grobach znajdowano małe egipskie naczynia toaletowe toczone na kole, albo z pokrytej angobą czerwonej ceramiki z bikonicznym, lub jajowatym brzuscem, albo z brązowej ceramiki z kulistym brzuścem. Natrafiono także na mały grubościenny kulisty dzbanuszek, formą nawiązujący do wyrobów egipskich, którego czerwoną powierzchnie zewnętrzną zdobił ryty ornament geometryczny.

W grobach klasycznokermańskich znaleziono stosunkowo niewiele ozdób. Natrafiono tylko na różnego typu wyroby z koralików, naszyjniki i bransoletki z używanych przez cały okres kermański paciorków fajansowych pokrytych niebieską glazurą, paseczki z płaskich, okrągłych paciorków ze skorup jaj strusich i pierścionek z kulistych paciorków z kamieni półszlachetnych.

Nową kategorią zabytków znajdowanych w grobach datowanych na Kermę Klasyczną były przedmioty związane z higieną osobistą. Wśród nich znalazła się brzytwa z brązu i zestaw różnego typu paletek kosmetycznych. Funkcję paletek pełniły zarówno przystosowane do tego celu płaskie otoczaki, jak i precyzyjnie obrobione kwarcowe, owalne płytki ze ściętymi krótkimi końcówkami, których wyrób wiąże się, co prawda, późnoneolityczną kulturą grupy A, ale często znajdowano przedmioty tego typu także na terenie osady w Kermie. Paletki kosmetyczne umieszczano zarówno w kobiecych, jak i w męskich grobach. Z pewnością używano ich do rozcierania naturalnych pigmentów, wciąż na części z nich widoczne były pozostałości ochry.

Wśród przedmiotów związanych zapewne z zajęciem wykonywanym przez zmarłego za życia natrafiono na znane już z okresu środkowokermańskiego kamienne gładziki, kamienną siekierkę, podobną do siekierek znajdowanych na osadzie w Kermie i grzebienie ceramiczne wykonane ze stłuczonych naczyń, służące do wygładzania wyrobów z ceramiki.

Wydaje się, że w okresie Kermy Klasycznej zerwano ze zwyczajem umieszczania w grobach ciał owiec. W żadnym z badanych grobów nie natrafiono na kości tych zwierząt.

 

 

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.