Polskie poznawanie świata

Wprowadzenie

Zobacz także Starożytny Egipt - życie codzienne

Wprowadzenie

El Argub, ruiny dwóch kościołów chrześcijańskich, widok z latawca, fot. M. Szmit i D. Cieślowski

W 1996 r. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku uzyskało od National Corporation for Antiquities and Museums (NCAM) w Chartumie wieloletnią koncesję na prowadzenie badań powierzchniowych i wykopaliska w rejonie IV katarakty, na prawym brzegu Nilu. Kierownikiem projektu był dyrektor MAG, Henryk Paner.

 

Badania te były częścią zakrojonej na wielką skalę międzynarodowej akcji archeologicznej inwentaryzacji doliny środkowego Nilu, zainicjowanej przez NCAM w związku z projektowaną budową tamy na rzece w rejonie wioski Umm Duwemi i wyspy Merowe, ok. 30 km od miasta Karima w górę rzeki.Zbudowanie tamy spowodowało podniesienie lustra wody o ok. 10 m, a w efekcie powstanie sztucznego jeziora długości ok. 170 km, o powierzchni 724 km2. Międzynarodowa akcja miała na celu rozpoznanie i ratowanie dziedzictwa kulturowego na terenach zagrożonych zalaniem

Dzięki pracom badawczym uzyskano wiele nowych informacji o historii i archeologii regionu IV katarakty, a także uratowano tysiące wydobytych z ziemi zabytków. Cały projekt można porównać z równie spektakularną akcją ochrony dóbr kultury w trakcie budowy tamy na Nilu w Asuanie. Poza misją MAG i innymi ekipami z Polski, m. in. z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego i z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, przy akcji ratowniczej pracowali badacze z wielu krajów – Brytyjczycy, Niemcy, Francuzi, Włosi, Amerykanie, no i oczywiście Sudańczycy z National Corporation for Antiquities and Museums.

Pierwotnie koncesja uzyskana przez MAG zakładała przebadanie terenu między miastami Karima i Abu Hamed, w pasie mierzącym ok. 250 km długości i ok. 3 km szerokości, ale w 2003 r., w związku z natężeniem prac budowlanych przy tamie, skrócono go do ok. 125 km, licząc od Karimy w górę rzeki do wioski Khor Dahfali. Pozostały obszar badały inne ekipy.

Systematyczne badania ratownicze, zarówno powierzchniowe, jak i wykopaliska, prowadzono na całej długości ostatecznej koncesji, czyli od Karimy do Khor Dahfali w latach 1996-2010. Dodatkowo w 2002 r. pomiędzy Khor Dahfali a Abu Hamed, na obszarze pierwotnej koncesji, przeprowadzono rekonesans samochodowy. Prace koncentrowały się w bardzo trudnym terenie - poza wąskim pasmem ziemi uprawnej w bezpośrednim sąsiedztwie Nilu była to trudna do penetracji pustynia piaszczysto-skalista. Z badawczego punktu widzenia cały region IV katarakty był bardzo słabo rozpoznany, stanowił „białą plamę” na archeologicznej mapie Sudanu.

Haraz, bastion i mury twierdzy wczesnochrześcijańskiej, fot. H. Paner

Efektem prac badawczych przy IV katarakcie jest odkrycie i zadokumentowanie 760 stanowisk archeologicznych – osad, obozowisk, twierdz, kościołów, cmentarzysk, rytów naskalnych, datowanych od epoki kamienia przez okres kermański, kuszycki i meroicki, po średniowiecze i islam. Na kilku osadach, w tym kermańskiej, napatańskiej i meroickiej, i na wielu cmentarzyskach (ok. 40) związanych z różnymi kulturami, kermańską, napatańską, meroicką, postmeroicką i chrześcijaństwem, przeprowadzono badania wykopaliskowe, które pozwoliły na bliższe rozpoznanie zarówno sposobu życia zamieszkującej tu przez wieki ludności, jak i jej zwyczajów grzebalnych. Sondaże wykopaliskowe założono także w trzech twierdzach wczesnochrześcijańskich, w forcie islamskim i w dwóch kościołach.

Dużą niespodzianką było odkrycie na tym terenie licznych stanowisk z rytami naskalnymi, które wykonywano tam od pradziejów po dzień dzisiejszy.

Na stanowiskach z epoki kamienia poza krzemiennymi paleolitycznymi i neolitycznymi narzędziami znajdowane były liczne fragmenty ceramiki, w tym uważanej za najstarszą na świecie ceramiki mezolitycznej związanej z kulturą wczesnochartumską (8-6 tys. p.n.e.), której zasięg obejmuje środkowy Sudan, zdobionej motywem rytej falistej linii (tzw. weavy-line pottery). Dekoracja tego typu jest wspólna dla wszystkich kultur rozwijających się w tym czasie w północnej sawannie subsaharyjskiej i na Saharze.

Rewelacją wśród specjalistów zajmujących się nubiologią było odkrycie w rejonie IV katarakty licznych osad i cmentarzysk związanych z kulturą kermańską (ok. 2500-1500 r. p.n.e.), powstałą i rozwijającą się samodzielnie na terenie Górnej Nubii równolegle ze Starym i Średnim Państwem w Egipcie. Dotychczas nieznane były stanowiska tej kultury tak daleko wysunięte na południowy-wschód. Jej centrum znajdowało się w rejonie III katarakty. W korycie rzeki okresowej Wadi Umm Rahau, w sąsiedztwie wsi El Argub odkryto wielką osadę kermańską, w której intensywność występowania materiału ceramicznego była niezwykła. W jej sąsiedztwie, na pobliskich wzgórzach zlokalizowano ciąg cmentarzysk, na których grzebano ludność z tej i z pobliskich osad.

Do bardzo ciekawych znalezisk należały cmentarzyska z grobami kopułowymi, w których zmarły z wyposażeniem leżał nie w jamie grobowej, lecz na powierzchni ziemi, osłonięty jedynie kamienną fałszywą kopułą. Taki typ grobów był do czasu badań przy IV katarakcie nieznany. Ich wyróżnienie i zdefiniowanie jest wkładem MAG do wiedzy o Nubii. Konstrukcje tego typu były łatwo dostępne, stąd większość z nich splądrowano jeszcze w starożytności. Dzięki materiałowi zabytkowemu znalezionemu in situ (ceramika, fajansowe skarabeusze z inskrypcjami) i radiowęglowym badaniom kości udało się stwierdzić, że formy takie powstawały od okresu panowania na terenie Nubii egipskiego Nowego Państwa po początek epoki kuszyckiej (1500-1000 r. p.n.e). Z tego samego okresu pochodzi nieduża osada znaleziona na skałkach nad Wadi Umm Rahau z zabudowaniami na planie koła, jak dotychczas jedyna tak datowana na całym obszarze IV katarakty.

El Jebel, cmentarzysko z okresu kermańskiego, czyszczenie szkieletu, fot. E. Kołosowska

Licznie reprezentowane na badanym terenie były osady, a szczególnie cmentarzyska datowane na okres meroicki (350 r. p.n.e. – 350 r. n.e.), postmeroicki (IV-VI w n.e.) i chrześcijaństwo (VI-XIII w. n.e.). Na kilku cmentarzyskach udało się wyróżnić nowy typ grobów, datowany na okres późnomeroicki (III-IV w. n.e), na podstawie którego wiemy, że w tym czasie zrezygnowano z typowego dla okresu meroickiego układanie zmarłego w pozycji wyprostowanej, na plecach, a wrócono do starego zwyczaju układania ciała na boku w pozycji skurczonej.

Interesujące były ruiny budowli monumentalnych. Tuż nad Nilem w rejonie Jebel Kalidob zlokalizowano potężną twierdzę z okresu wczesnochrześcijańskiego, zbudowaną z nieociosanych bloków kamienia, strzegącą wespół z bliźniaczą budowlą na drugim brzegu przeprawy przez rzekę. Podobne twierdze z tego samego okresu, ale pojedyncze, bez odpowiednika na lewym brzegu rzeki, odkryto w Haraz i Redab. Także w okresie chrześcijańskim powstały 2 kościoły znalezione w wiosce El Argub. Zbudowano je obok siebie z kamienia i cegły zarówno mułowej, jak i palonej. Jeden był wczesnochrześcijański, drugi, o znacznie większych wymiarach, dostawiono później. W Hosh El Turuk i w Ab Gahoiya znaleziono dwie niedużych rozmiarów twierdze muzułmańskie powstałe w XVIII, XIX w., które zbudowano z cegły mułowej i tłucznia kamiennego także bezpośrednim sąsiedztwie Nilu. 

Prace przy IV katarakcie zostały zakończone w 2010 r.. Ostatecznym celem MAG jest opracowanie monografii obszaru rozciągającego się między Karimą i Khor Dahfali.

Muzeum Archeologiczne w Gdańsku zajmuje się popularyzacją historii i kultury sudańskiej w Polsce. Do tej pory zorganizowano w Gdańsku kilka wystaw czasowych, a od 1998 roku czynna jest stała ekspozycja poświęcona archeologii i etnografii Sudanu. Od 1994 roku Muzeum organizuje Ogólnopolskie Konferencje Nubiologiczne, które służą scaleniu polskiego środowiska nubiologicznego, pozwalają na zapoznanie się z najnowszymi badaniami polskich ekip w Sudanie, są forum wymiany informacji i doświadczeń. Dotychczas odbyło się 21 konferencji. Wyniki prac badawczych prowadzonych przez misję gdańską w Sudanie, a także wystąpienia konferencyjne publikowane są w wydawanym przez Muzeum anglojęzycznym periodyku Gdańsk Archaeological Muzeum African Reports (GAMAR). Prezentacja wyników badań odbywa się także poprzez udział w międzynarodowych konferencjach nubiologicznych (Rzym 2002, Gniew 2004, Berlin 2005, Kolonia 2006, Warszwa 2006, Lille 2008, Gdańsk 2009, Londyn 2010, Neu Chatel 2014).

 

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.