Buriacja i Buriaci

Buriacja jako pojęcie historyczne odnosi się do obszarów zamieszkanych w przeszłości i częściowo obecnie przez Buriatów. Buriaci zaś to lud wschodniosyberyjski, zaliczany do centralno azjatyckiego typu północnobajkalskiej rasy mongoloidalnej.

Język buriacki zaś należy do północnej podgrupy mongolskiej grupy ałtajskiej rodziny językowej; dzieli się na wschodnie i zachodnie grupy dialektów, z dwoma niezależnymi dialektami: chamnegańskim i niżnieudyński. Buriaci nie mają własnej państwowości, żyją na terytorium trzech krajów: Rosji (ok. 445 tys., w tym najwięcej w Republice Buriacji - 273 tys.), Mongolii (ok. 40 tys.) i Chin (ok. 10 tys.). Ziemie historyczne Buriatów leżą na zachód od Bajkału, z centrum w Irkucku, oraz na wschód od niego. W zachodniej części znajduje się obecnie autonomiczny okręg buriacki, a we wschodniej - Buriacka Autonomiczna Republika Radziecka. Aż do 1958 roku ich terytorium nazywano Buriat-Mongolską Autonomiczną Radziecką Socjalistyczną Republiką, a Buriatów – Buriat-Mongołami. Nie przetrwały do dziś ich okręgi autonomiczne w obwodach Agińskim i Ust-Ordyńskim.

Historyczne obszary buriackie spotkały się z kolonizacją rosyjską w XVII wieku. Jednak Buriaci nie stanowili wtedy jednolitego organizmu politycznego. Dzielili się na szereg grup plemiennych i rodowych w mniejszym lub większym stopniu zależnych od książąt Chałcha-mongolskich i ojrackich. Proces kolonizacji i związane z nim masowe migracje oraz przemieszanie się ludności w dużym stopniu unicestwił rodowo-plemienny system organizacji społecznej, ale nadal używano rodów administracyjnych, a stosunki pokrewieństwa były dla Buriatów podstawą więzi społecznych. Buriaci byli najliczniejszą i najważniejszą ekonomicznie grupą etniczną na Syberii. Przyciągali uwagę badaczy nie tylko jako dominująca etnicznie grupa, ale także dlatego, że na skrzyżowaniu szlaków geograficznych i kulturowych. Ich terytorium zaliczane jest do południowej Syberii i jednocześnie do Azji Centralnej; czerpali zatem i przekazywali wpływy z obydwu obszarów. Buriaci stanowią najbardziej na północ wysunięte terytorium buddyzmu tybetańskiego, który dotarł do nich w połowie XVII wieku, a jednocześnie silny ośrodek szamanizmu syberyjskiego.

Do dziś głównym podziałem wśród Buriatów jest podział terytorialny: dzielą się oni na zachodnich – przed bajkalskich i wschodnich – zabajkalskich. Zachodni Buriaci to przede wszystkim mieszkańcy obwodu irkuckiego, którzy najdłużej podlegali wpływom rosyjskim i buddyzm zaczęli masowo przyjmować dopiero na początku XX wieku, jako sprzeciw przeciw chrystianizacji. Ze względu na bardziej lesiste tereny prowadzili półosiadły tryb życia. Buriaci wschodni posiadali o wiele bliższe kontakty z Mongolią i stad przyjęli buddyzm już w XVII i XVIII w.

Panujący na Zabajkalu klimat i rozległe stepy sprzyjały też rozwojowi koczowniczego pasterstwa. Buriaci wschodni uważają, że lepiej zachowali język buriacki.

Najwięcej jest Buriatów w zachodniej, a Tunguzów we wschodniej części krainy Zabajkalskiej. Buriaci zajmują przeważnie powiat Selengiński, Wierchnieudiński i Czitiński, częściowo Barguziński i Troickosawski, a Tunguzi osiadli są przeważnie w powiecie Czytyńskim, cz. Barguzińskim i Selengińskim. Buriaci stanowiąc 2/3 ludności zabajkalskiej, mieszkają oprócz tego w gub. Irkuckiej i rozpadają się na: kudińskich, leńskich, Umińskich, bałagańskich, tonkińskich i awarskich i mają osobne innoplemienne zarządy. Jedni osiadli, inni koczujący – pisał Hryncewicz w „Materiałach do etnologii i antropologii ludów Azyi Środkowej. Mongołowie Buriaci i Tungusi” (JTH, 31).

Buriaci, wychodźcy z Mongolii zachowali tradycję o chanach, którym podlegali, oraz o dawnych rodach i jasu, co zdaje się wskazywać na znaczenie jakie temu podziałowi przydawano.

Żyją oni jak i Chałchasi i Tunguzi w jurtach wojłokowych „girte”, które zwykle 4-6 razy do roku przenoszą z miejsca na miejsce, mając na celu lepszy wypas bydła. W środku jurty rozkłada się ogień, stawia trójnog „tagan”, na którym gotują herbatę, mleko, mięso. W głębi jurty u ściany ustawiają ołtarz „burchanaj szire” z różnymi religijnymi przedmiotami dla ofiar. Najbardziej zaszczytne miejsce naprzeciw drzwi zostawiają dla lamów. Z prawej strony siada gospodarz z rodziną, a z lewej goście. Koło gospodarza jurty stoi główny jego dobytek; kufer z odzieżą i sprzętami, niskie łóżko, mały stolik z naczyniami i miseczkami drewnianemi, dalej kosz z drwami, lub w miejscowościach bezleśnych wysuszony pomiot bydlęcy „argał” jako paliwo. (JTH, Mat., 36)