Krisy

Kris to jednocześnie broń i przedmiot kultowy. Uważany jest za narodową broń indonezyjską, jego pochodzenie i początki do dziś są przedmiotem dyskusji i nie do końca wiadomo, kiedy powstał jako oddzielny typ broni. Jednak większość uczonych jest zgodna, że kris znany nam w obecnym kształcie nie pojawił się wcześniej niż około połowy XIV wieku i został wytworzony przez rozwinięte feudalne społeczeństwa wieków średnich.

Z czasem jego użytkowanie i naśladowanie rozpowszechniło się także wśród plemiennych społeczeństw. Uważa się, że wszystkie jego obecne formy wykształciły się z tzw. krisu Majapahit, pochodzącego z wczesnego okresu feudalnego imperium Madżapahit (Majapahit) (wczesny XIII – wczesny XVI w.), które przekształciło w swoje wasalstwa prawie całe terytorium dzisiejszej Indonezji. Krisy typu Majapahit charakteryzują się tym, że ich głownie wraz z rękojeściami wykute są z jednego kawałka żelaza. Wierzenia i legendy umieszczają go w czasach bardzo odległych, prehistorycznych. Wierzy się, że sztylety te obdarzone są magiczną mocą, własną duszą i wolą, które zawarte są przede wszystkim w ich głowniach. Ta moc związana jest zarówno z kształtem ostrza, jak i znajdującym się na nim specyficznym wzorem, powstałym w skomplikowanym procesie kucia. Kris o odpowiedniej głowni i wzorze może sprowadzić dobrobyt i odpędzić zło, zapewnić płodność i urodzaj, a także ochronić przed wszelkimi niebezpieczeństwami i nieszczęściami. Ma on wiele symbolicznych znaczeń nawiązujących do mitologii indyjskiej. Może wyrażać związek lingi i yoni, reprezentujących boski pierwiastek męski i żeński, które symbolizują urodzaj i płodność, a także wieczność i moc. Kris właściwie od ponad wieku nie spełnia już roli broni, ale wciąż zachowuje swoje funkcje kulturowe. Sztylet ten oprócz magiczno-religijnego znaczenia zachował znaczenie ceremonialne: pan młody zakłada go na ślub i nosi podczas wesela, a chłopiec podczas obrzezania. Kris składa się z obosiecznej głowni, rękojeści i pochwy, ale każda z tych części zawiera w sobie wiele znaczących detali, które określają nie tylko kształt, jakość i charakter broni, ale także miejsce jej pochodzenia.

Kris prosty w pochwie
Jawa środkowa XIX w.; zbiory MEK, dar profesora w 1917 r. ; nr inw. 18804/MEK; fot. Marcin Wąsik

Głownia (wilah) kształtu (dapur) prostego, dł. 35 cm; nakładka ganja bez ząbkowań przy dłuższym końcu; wzór pamor w formie prostych linii wzdłużnych adeg,
Rękojeść (ukiran) drewniana z subtelnym rzeźbieniem patra, z ozdobnym mosiężnym pierścieniem mendak u nasady
Pochwa drewniana z metalowym okuciem pendok: górna łódkowata część wrangka typu nieformalnego gayaman w formie charakterystycznej dla Yogyakarty; dolna część pochwy gandar okuta mosiężną blachą, okucie typu blewehan – z pozostawionym otwartym u nasady wąskim pasem wzdłużnym bez okucia; dł. 38cm

Kris prosty w pochwie
Jawa, Cirebon lub Tegal, XIX w.; zbiory MEK; nr inw. 18816/MEK; Fot. Marcin Wąsik

Głownia (wilah) kształtu ( dapur) prostego, dł. 38 cm; nakładka ganja bez ząbkowań; poniżej zgrubienia gandik, tuż przy brzegu ostrza – pojedynczy rowek; wzór pamor w formie prostych linii adeg, mało wyrazisty.
Rękojeść (ukiran) drewniana rzeźbiona, osadzona w ozdobnym metalowym pierścieniu mendak; dł. 12 cm
Pochwa drewniana z górną częścią wrangka w kształcie lotosu, charakterystyczna dla Cirebon lub Tegal; dł. 43 cm

Kris prosty ze złotym zdobieniem
Jawa środkowa, Yogyakarta, XIX w.; zbiory MEK, nr inw. 18825/MEK; Fot. Marcin Wąsik

Głownia (wilah) kształtu (dapur) prostego, dł. 36 cm; nakładka ganja z zaznaczeniem ząbkowania; bogaty wzór pamor na całej głowni - tzw. oczka ogórka widji ketimun; na zgrubieniu gandik inkrustacja złotem w formie trzech stylizowanych listków
Rękojeść (ukiran) drewniana z delikatnym rzeźbieniem patra; pomiędzy rękojeścią i głownią mosiężny pierścień mendak
Pochwa drewniana z metalowym okuciem pendok; wrangka drewniana typu ceremonialnego ladrang; pendok typu blewah (blewehan) – ze szczeliną wzdłużną, otwartą u góry, ze zdobieniem grawerowanym w postaci arabeski; dł. 37 cm

Sikim panjang - broń jednosieczna typu długiej maczety
Indonezja, Sumatra północna, Aceh XIX w.; nr inw. 18843/MEK; fot. M. Wąsik
dł. głowni 63,5 cm; dł. c. 80 cm; dł. pochwy 64 cm;

Głownia prosta, ścięta ukośnie przy końcu; grzbiet i ostrze równolegle. Na 2/3 długości klingi z delikatnym wzorem pamorowym równoległy do grzbietu rowek, służący do swobodnego spływania krwi.
Rękojeść z rogu bawolego z zakończeniem w formie otwartego pyska zwierzęcia. Pierścień pomiędzy klingą i rękojeścią kształtu 9-ciopłatkowej korony.
Dwuczęściowa drewniana pochwa zdobiona ornamentem roślinnym w formie arabeski.

Broń ta najbardziej preferowana była przez wojowników z Aceh, z płn. Sumatry i bardzo popularna podczas wojny w Aceh w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku.