Marionetki Wayang Golek

Marionetki wayang golek. W klasycznym teatrze marionetkowym wayang golek, podobnie jak w teatrze cieni, przedstawiane są przede wszystkim odpowiednio przetworzone opowieści zaczerpnięte z Ramajany i Mahabharaty.

Aktorami są tutaj trójwymiarowe lalki wyrzeźbione w drewnie, które nie posiadają nóg. Marionetka jawajska różni się od typowych marionetek budową i sposobem animacji. "Jawajka" składa się z dziewięciu zasadniczych części: głowy; korpusu; rąk, z których każda składa się z dwu części (od ramienia do łokcia i od łokcia do dłoni); 2 patyczków doczepionych do rąk oraz kijka przechodzącego centralnie przez korpus lalki. Na kijku tym osadzona jest najważniejsza część lalki - starannie wyrzeźbiona głowa. Kijek służy narratorowi do trzymania i animowania lalki podczas trwania przedstawienia; marionetka animowana jest od dołu. Lalki ubrane są w batikowe wzorzyste spódniczki, a ich głowy ozdobione są, w zależności od przedstawianego bohatera, wyrzeźbionymi w drewnie koronami, turbanami lub niskimi czapeczkami. Ważną rolę odgrywa tu, podobnie jak w teatrze cieni, kolor i kształt twarzy lalki, np. ludzie ze sfer arystokratycznych mają na ogół białe lub jasne twarze, długie nosy i wąskie oczy, zaś ludzie źli, podobnie jak złe demony o wyłupiastych oczach i sterczących kłach charakteryzują się czerwonym kolorem twarzy. Marionetki są cięższe niż figury teatru cieni, dlatego w typowym zestawie do przedstawienia znajduje się na ogół ok. 60-70 lalek, chociaż w skrzynce na lalki „ kotak wayang” może być ich nawet 120. Większość lalek ma od 40-75 cm wysokości, chociaż są i większe przedstawiające demoniczne olbrzymy i złych królów. Podobnie jak w teatrze cieni, wszystkie lalki są bardzo dokładnie ułożone przed rozpoczęciem przedstawienia. Część po lewej stronie a część po prawej, zgodnie z tradycją, która mówi, że dobre charaktery znajdują się po prawej a złe po lewej stronie. Najważniejszą częścią lalki jest głowa, gdyż ona wskazuje na typ bohatera. Mówią o tym zarówno rysy twarzy, nos i oczy, charakter uczesania i nakrycia głowy (z tyłu wielu nakryć głowy znajduje się Garuda munkur – głowa mitycznego ptaka Garudy), jak i kąt nachylenia głowy. Typowe przedstawienie wayang golek, podobnie jak teatr cieni, trwa całą noc. Muzycy zaczynają grać ok. 19.30 -20.00, po wieczornych modlitwach. Dalang pojawiają się na scenie ok. 21.30 i po wprowadzeniu w przedstawienie, rozpoczyna się wprowadzająca muzyka. Spektakl trwa bez przerwy i kończy się przed poranną modlitwą następnego ranka, ok. 3.30-4.30. Większość przedstawień wayang golek odbywa się w związku z różnymi świętami i rytualnymi celebracjami, takich jak wesele czy obrzezanie; rzadziej podczas takich rytuałów, jak oczyszczenie rytualne jakiegoś miejsca bądź człowieka. Liczba widzów takiego przedstawienia zależy nie tylko od bardzo dobrze przygotowanego święta, ale także od kwalifikacji i nazwiska dalanga prowadzącego przedstawienie. Jest on traktowany jak supergwiazda; on animuje wszystkie lalki, prowadzi większość narracji i dialogów, a także śpiewa wiele pieśni podczas trwania spektaklu. On także kieruje orkiestrą gamelanową, dając sygnał orkiestrze przy pomocy dwóch instrumentów: drewnianych klapek campala trzymanych w lewej ręce, chowanych natychmiast po sygnale do skrzynki i metalowych talerzyków kecrek, które zawieszone na piersiach marionetki, wprawiane są w ruch przez prawą stopę narratora. Te instrumenty używane do zaznaczenia początku i końca muzycznych sekwencji, by podkreślić narrację dalanga, rytmikę podczas muzycznych partii i regulowania tempa muzyki. Dalang jest nie tylko głównym prowadzącym przedstawienie, ale także główną osobą w trupie teatralnej. Chociaż ma swoich asystentów, to on zarządza całym zespołem, prowadzi negocjacje z organizatorami zamawiającymi przedstawienie, odpowiada za całość. Ale też i jego wkład w przedsięwzięcie jest nieporównywalnie większy niż innych członków grupy; lalki, orkiestra gamelanową czy stroje to bardzo duża inwestycja

Ardżuna – marionetka teatru wayang golek purwa
Jawa, kon. XIX w.; nr inw. 21163/MEK; fot. M. Wąsik
Drewno rzeźbione, polichromowane; spódnica batikowa; dług. dł. tułowia z głową 29; dł. spódnicy 46 cm

Lalka przedstawia jednego z głównych pozytywnych bohaterów Mahabharaty - szlachetnego Ardżunę, trzeciego z pięciu braci Pandawów, walczących o odzyskanie tronu z rąk uzurpatorów. Ardżuna ma wiele przydomków i imion: świetlany, błyszczący, srebrny, zwycięski, posiadacz łuku Gandawy i wiele innych. Wśród braci jest najbardziej stanowczy. Jako bohater nobliwy ma białą twarz, wąskie oczy, prosty nos i małe smukłe ciało oraz charakterystyczne uczesanie, bardzo finezyjnie zakręcone czarne włosy, cechujące braci Pandawów. Jego skierowane w dół spojrzenie świadczy o samokontroli. Ma pełne gracji ruchy, a głos niski i delikatny. Jest miły i uprzejmy dla ludzi, których szanuje, ale bezlitosny dla swoich wrogów, których bez skrupułów zabija.

Bhima - marionetka teatru wayang golek purwa
Jawa, kon. XIX w.; nr inw. 21173/MEK; fot. M. Wąsik;
Drewno rzeźbione, polichromowane; spódnica batikowa; wys. całkowita ok. 81 cm, dług. tułów z głową 43; spódnica 47,5 cm

Lalka wyobraża Bhimę (Bhimasena) pozytywnego bohatera Mahabharaty, drugiego z pięciu szlachetnych braci Pandawów, odznaczającego się niezwykłą siłą. Jego imię znaczy straszliwy, choć jest postacią pozytywną, walczącą ze złymi demonami i olbrzymami. Jest lojalnym, ale okrutnym w walce wojownikiem, znanym ze swej siły, brawury i często niepohamowanych emocji, ale zawsze w szlachetny celu. Porusza się nagłymi długimi krokami, a jego głos odstrasza wrogów. Spośród braci wyróżnia się potężną posturą ciała i groźnym wyglądem, co podkreślają okrągłe oczy, wydatny nos i para szponiastych czerwonych pazurów, będących straszliwą bronią w walce. Szczególnym jego wyróżnikiem, uosabiającym moc, jest opleciony wokół szyi wąż zamiast naszyjnika. Jako syn boga wiatru Bhima potrafi też fruwać.

Marionetka teatru wayang golek purwa: Hanuman
Jawa, kon.XIX w.; nr. Inw. 21196/MEK; fot. M. Wąsik
Drewno rzeźbione, polichromowane; spódnica batikowa; dług. tułowia z głową 34; spódnica- 49 cm

Lalka przedstawia Hanumana, jednego z głównych pozytywnych bohaterów Ramajany. To minister króla małp Sugriwy, wielki i bezgranicznie oddany sojusznik Ramy; jako dowódca małpich wojsk dzielnie walczy z demonicznym królem Lanki - Rawaną i jego wojskami, by pomóc Ramie w odzyskaniu jego małżonki Sity. Jest przybranym synem boga Wayu i pomocnikiem bogów w zwalczaniu złych sił; wyposażony przez nich w ponadnaturalne moce, został upoważniony do zrzucenia olbrzymiej góry na ciało Rawany. Jest zarówno doskonałym doradcą jak i wojownikiem. Jego spryt i przebiegłość pozwala mu na pokonanie całej armii demonicznych wojsk. To typ silnego bohatera, ale w odróżnieniu od innych tego typu postaci, ma białą twarz.

Marionetka wayang golek – Petruk
Jawa, kon. XIX w.; nr inw. 19027/MEK; fot. M. Wąsik
Drewno rzeźbione, polichromowane; spódnica batikowa; dług. całk. 71 cm; tułów z głową: 31 cm; spódnica: 45,5 cm

Petruk to bohater należący do specyficznych bohaterów, występujących tylko w indonezyjskiej wersji Mahabharaty lub Ramajany, nazywanych punakawan. To błaznowaci służący i doradcy zarazem, pojawiający się w antraktach głównych wątków. Różnią się oni znacznie swym wyglądem i manierami od bohaterów z wyższych sfer. Często posiadają paskudne twarze i zniekształcone ciała, a ubrani są najczęściej w zwykłą wiejską odzież, kontrastującą z dopracowanym dworskim stylem większości charakterów występujących w sztuce. Także ich styl mówienia jest szorstki, obcesowy, nierzadko rubaszny. Mimo to są bardzo dobrymi i mądrymi doradcami, na co wskazuje już sama ich nazwa, punakawan, wywodząca się od słów „pono” – jasna wizja, przebiegłość i „kawan” – towarzystwo. Bohaterowie ci pojawiają się w tradycyjnych przedstawieniach pomiędzy północą a 3 godziną rano, by w komediowy sposób przedstawić aktualne sprawy społeczno-polityczne, a ich popisy potrafią utrzymać widzów w napięciu przez kilka godzin. Widzowie przychodzą specjalnie na ich występy, bo jeśli główne wątki przedstawianych od wieków sztuk są im doskonale znane i z góry wiadomo jaki będzie koniec akcji, to z gry punakawan zawsze można się dowiedzieć czegoś nowego, chociażby lokalnych plotek czy nowinek. Przedstawiony tu Petruk to jeden z błaznowatych doradców, średni syn boskiego Semara; razem z ojcem i braćmi, Bagongiem i Garengiem, zawsze walczy po stronie prawdy. Petruk wyróżnia się wysokim wzrostem, bardzo długim nosem i szczególnie ciętym językiem. Ma oszpeconą, "ospowatą" twarz i zniekształconą z tyłu głowę, a włosy zebrane na czubku głowy i splecione w warkoczyk.