Kluger Władysław
Polska była świadkiem kilku fal emigracji do Ameryki w XVIII i XIX wieku. Wśród nich znaleźli sie także przedstawiciele inteligencji, badacze oraz naukowcy. Wśrod nich znalazł się Władysław Kluger (1849 -1884), inżynier, podróżnik i członek Akademii Umiejętności.
W 1874 roku, wraz z pokaźną grupą polskich inżynierów wyruszył do Peru, gdzie na zlecenie peruwiańskiego rządu zaprojektował oraz wybudował transandyjską linię kolejową łączącą miasta Tacna – Titicaca – La Paz. W czasie swojego sześcioletniego pobytu w Peru prowadził również zakrojone na szeroką skalę prace irygacyjne. Nowy kontynet obudził w nim badacza. Szczególnie zainteresowała go kwestia pochodzenia współczesnych peruwiańskich Indian oraz ich pradzieje1. W czasie pobytu w Ameryce Południowej Kluger, zafascynowany bogactwem pozostałości starożytnych kultur przedkolumbijskich, zaczął zbierać naczynia, tkaniny, mumie oraz rozmaite wyroby rzemiosła artystycznego będące spuścizną Peru. Dwukrotnie, w 1876 oraz w 1878 roku Kluger wysłał do Polskiej Akademii Nauk kolekcje zabytków archeologicznych oraz antropologicznych. Niestety z ponad 1000 przedmiotów, do dziś w kolekcji Klugera zachowało się jedynie 233 przedmioty. Reszta zaginęła w czasie wojny, zagubiła się w czasie licznych transferów pomiędzy muzeami... W kolekcji znajdowały się między innymi mumie, fragmenty ciała ludzkiego, naczynia ceramiczne, tkaniny, ostrza kamienne, igły, włócznie oraz inne rodzaje broni, ozdoby, figurki oraz przedmioty codziennego użytku. Dużą część kolekcji stanowiły przedmioty należące do kultury Moche, 2 Chimu 3, a także Nasca4 oraz zabytki inkaskie.
Liczne zbiory etnograficzne, antropologiczne i archeologiczne (ok. tysiąca eksponatów), które zgromadził podczas swych ekspedycji przekazał w 1876 roku w darze Muzeum Starożytności działającego przy krakowskiej Akademii Umiejętności. Zachowany fragment tej kolekcji znajduje się obecnie w Muzeum Archeologicznym w Krakowie5.
Zgromadził sporą kolekcję zabytków, które częściowo nabył w drodze kupna, częściowo zaś zdobył w trakcie amatorskich badań wykopaliskowych na cmentarzysku w miejscowości Ancón.
Znakomitą większość ceramiki z naszej kolekcji stanowią zabytki reprezentujące kultury Chimu oraz Chancay 6, rozwijające się w tzw. Późnym Okresie Przejściowym (1000-1476), sąsiadujące ze sobą zarówno terytorialnie, jak i czasowo. Naczynia produkowane przez ludy Chimu, zamieszkujące tereny północnego wybrzeża, charakteryzowały się wysoką jakością techniczną i artystyczną. Odciskane w formach, wypalone w atmosferze redukcyjnej, uzyskiwały kolor czarny lub ciemnoszary. Polerowane, nigdy nie malowane, przyjmowały różnorodne kształty: roślin, zwierząt, domów, bądź antropomorficzne. Niekiedy powierzchnie ich pokrywała dekoracja reliefowa ukazująca wojowników lub złożona z motywów zwierzęcych oraz geometrycznych, takich jak fale, trójkąty, zygzaki. Cechą charakterystyczną tych naczyń jest wylew w kształcie strzemienia, często dekorowany u nasady figurką ptaszka lub małpki.
1 Tereny dzisiejszego Peru są jednym z najbogatszych w zabytki archeologiczne obszarów Ameryki Południowej. Ludy zamieszkujące w dolinach rzek spływających wprost z Andów prowadziły już ponad 2000 lat p.n.e. osiadły tryb życia, zajmując się uprawą roli. Nieobca była im też umiejętność wyrobu naczyń glinianych, tkania oraz obróbki metali. W II w. p.n.e. wytworzyły się kultury, których nosicielami były społeczeństwa tworzące miasta-państwa. W kolekcji Klugera nie zabrakło przykładów doskonałej jakości ceramiki jednej z tych kultur ukształtowanych na północnym wybrzeżu - Moche (200 r. p.n.e.-600 r. n.e.). Są to dzbany w kształcie postaci ludzkich, z których najciekawszym eksponatem jest figura śpiącego wojownika będąca świadectwem doskonałego połączenia kubicznej formy z realistycznie ukazaną skuloną postacią żołnierza owiniętego w zarzuconą na głowę opończę i uzbrojonego w maczugę.
2 Kultura Moche rozwinęła się w północnym Peru w okresie od ok. 100 p.n.e. do 800 n.e. Moche stworzyli ogromne imperium, którego populacja wznosiła ogromne budowle ozdabiane bogactwem kolorowych dekoracji. Ale nie tylko budowle świadczą o wielkim kunszcie rzemieślników Moche. Barwna ceramika związana jest przede wszystkim z rytuałami pogrzebowymi. Dekoracja reliefami występowała w górnej części dzbanów, części kuliste, dolne, pokryte były grafiką wykonaną na żółtym lub białym tle przy użyciu barwników brązowych lub czarnych. Motywem zdobniczym były sceny bitew, polowań, tkactwo albo motywy związane z mitologią. Sceny zaznaczano przy pomocy wyrazistych konturów. Znane są także realistyczne przedstawienia twarzy z częstym uwypukleniem cech indywidualnych, starości lub kalectwa. Ludność związana z kulturą Mochica grzebała zmarłych najczęściej u podstaw piramid lub wzdłuż oceanu, w grobach wykładanych kamieniami lub cegłą adobe. Zwłoki układano w pozycji na wznak. Budynki mieszkalne wykonywano z drewna, dachy z plecionki lub gałęzi. Stawiano je w pobliżu ośrodków ceremonialnych. Ludność znała obróbkę takich metali jak złoto, srebro, brąz. Nieliczne zachowane wyroby tkackie są zdobione motywami podobnymi do malowanych na naczyniach ceramicznych.
3 Państwo Chimú powstało w IX-XI w. na terenach znajdujących się wcześniej pod wpływem kultury Moche. Niezależność zachowało do 1470 r., czyli do podboju dokonanego przez Inków. Stolicą Chimú było miasto Chan Chan leżące w pobliżu dzisiejszego Trujillo. Pozostałości Chan Chan zajmują obszar ok. 28,0 km2, zatem było to ogromne założenie urbanistyczne, największe w prekolumbijskiej Ameryce. Centrum Chan Chan zbudowane zostało z dziesięciu niezależnych jednostek otoczonych własnymi, podwójnymi murami z cegieł adobe. Wewnątrz znajdowała się część reprezentacyjna, kilka mniejszych domów, zbiornik wody zasilany niezależnym kanałem, cmentarz i świątynia na kilkupoziomowej platformie. Budynki zlokalizowane były z trzech stron dziedzińca. Do środka wiodło jedno wąskie wejście w murze. Ściany zewnętrzne i wewnętrzne ozdobione były motywami wyciskanymi przy pomocy drewnianych form w mokrej glinie. Powtarzalne motywy stanowiły poziomy lub ułożony schodkowo fryz. Dekoracja ta kojarzy się z tkaniną. Motywy o zoomorficznej symbolice wyróżniały poszczególne zespoły mieszkalne. Pomiędzy murami otaczającymi poszczególne jednostki poprowadzono ulice. Poza centrum odnaleziono ślady akweduktów, świątyń, ulic. Szeroka droga prowadziła z stolicy do innych ośrodków państwa.
4 W centrum dzisiejszego Peru, w I w. n.e. rozwinęła się kultura Nasca, która trwała nieprzerwanie aż do VIII wieku n.e. Do najważniejszych zabytków związanych z kulturą Nazca należą naczynia ceramiczne mające proste, kuliste formy i bardzo bogatą polichromię, złożoną nawet z jedenastu barw, przy jednoczesnej nieznajomości barwy niebieskiej i zielonej. Typowe dla sztuki Nazca są naczynia z dwiema szyjkami połączonymi ze sobą rodzajem strzemienia. Motywy zdobnicze dzielone są na dwa typy. Realistyczne przedstawienia ptaków, roślin, ryb i twarzy kobiet oraz zdobienia nawiązujące do motywów mitologicznych. Często powtarza się wyobrażenie drapieżnego kota (jaguara, pumy) trzymającego w łapach ludzką głowę. Z kulturą Nazca związane są też gigantyczne wizerunki zwierząt i motywy geometryczne widoczne na Płaskowyży Nasca z lotu ptaka. Oprócz tajemniczych wzorów w pustynnym klimacie zachowało się wiele mumii.
5 Ubiory, które zachowały się do dziś, pochodzą wyłącznie z grobów, w których grzebano mumie ubrane w poncho zawinięte w kilimy, z dekoracyjnymi opaskami na głowie, wyposażone w rozmaite przedmioty stanowiące inwentarz grobowy, jak np. wiklinowe koszyczki wypełnione motkami bawełny, wrzeciona, gliniane lalki (huaca). Największe cmentarzysko w Ancon, usytuowane na środkowym wybrzeżu i funkcjonujące od poł. III tys. p.n.e do czasów inkaskich, miejsce pochówku większości kultur peruwiańskich, było wielokrotnie grabione przez rabusiów, począwszy od połowy XIX wieku. Z nekropoli tej, która w okresie późniejszym stała się terenem profesjonalnych badań, pochodzi większość tkanin oraz naczyń przechowywanych w muzeach na świecie. Również Kluger prowadził tam wykopaliska i właśnie z grobów w Ancon wydobył wszystkie tkaniny z naszej kolekcji, co stanowi gwarancję ich autentyczności.
6 Ceramika kultury Chancay, rozwijającej się na obszarze środkowego wybrzeża Peru, w dorzeczach rzek Lurin, Huaura, Chillon czerpała wzory z Chimu. W dekoracji posługiwano się najczęściej postacią ludzką. Była to zwykle figura kobiety z rękami uniesionymi w kierunku głowy lub skrzyżowanymi na piersiach, nogami wyciągniętymi do tyłu oraz głową o zdeformowanym kształcie. Większość naczyń pokrywano białą farbą, na podkładzie której malowano rozmaite zoomorficzne i geometryczne wzory. Chancay pojawiła się wraz z upadkiem kultury Wari (1000 n.e) a podbita została przez Inków w XV wieku.
