Powojenne zainteresowania amerykanistyczne
Powojenne zainteresowania amerykanistyczne w Polsce i dążenia do prowadzenia etnologicznych badań terenowych w Ameryce Północnej i Południowej
Powojennymi inicjatorami amerykanistycznych badań kulturowych na polskim gruncie, były trzy osoby: Tadeusz Milewski (językoznawca z Krakowa), Maria Frankowska (etnolog z Poznania) oraz Tadeusz Łepkowski (historyk z Warszawy). Jako przedstawiciele pokrewnych dyscyplin humanistycznych, nie tylko dokonali przeobrażeń w swoich dziedzinach i ośrodkach naukowych, ale łącząc siły w wymiarze ogólnopolskim, zebrali wokół siebie i ukształtowali wielu pasjonatów, późniejszych ekspertów od problematyki amerykanistycznej.
Dlaczego te działania były takie ważne? W 1960 r. pisała o tym w „Ludzie” A. Kowalska-Lewicka. Twierdziła ona, że jeszcze wtedy, dzieje obu Ameryk, literatura czy kultura, były Polakom właściwie nieznane, albo znane bardzo słabo. Uczeń szkoły podstawowej lub średniej, kojarzył jedynie sam fakt „odkrycia” w XV w. Nowego Świata. Nieco więcej informacji, można się było dowiedzieć z lekcji geografii (i były to informacje stricte geograficzne). Dopiero będąc na studiach wyższych, w dodatku o profilu historyczno-politycznym, poznawano coś innego niż podstawowe dane. Podobnie było w innych dziedzinach niż edukacja. Jeśli już jakieś publikacje poruszały dane zagadnienia, były to zazwyczaj teksty podróżnicze – wspomnienia i przeżycia Polaków, którzy przy okazji wtrącali wzmianki o dziejach odwiedzanych przez siebie miejsc lub elementach kulturowych napotkanych ludów (wśród autorów warto wymienić: Arkadego Fiedlera czy Mieczysława Lepeckiego). To, że te dwa kontynenty miały długą (mniej lub bardziej udokumentowaną) historię i że charakteryzuje je mnogość ludów i kultur (zarówno przed konkwistą, jak i później), pomijano nie tylko w programie nauczania, ale też w encyklopedycznych pozycjach wydawniczych. Ponadto w publikowanych artykułach robiono merytoryczne błędy, o czym w 1966 r. w „Etnografii Polskiej” pisała M. Frankowska. Sprawa była o tyle poważna, że dotyczyła popularyzującego wiedzę, ważnego czasopisma. Tę lukę, poprzez własne zainteresowania i pasję, pragnęli zapełnić M. Frankowska, T. Milewski, T. Łepkowski oraz zebrani wokół nich uczniowie.
Najstarszy był T. Milewski, który w swoim środowisku był postacią wyjątkową. Spośród wielu jego publikacji, z których większość dotyczyła języka staropolskiego, onomastyki, teorii języka i językoznawstwa (ogólnego, polskiego, indoeuropejskiego itd.), znalazły się dwa dzieła-tłumaczenia, związane z tematyką amerykanistyczną. Pierwszym było Zdobycie Meksyku pióra Azteka-Anonima (relacja z przebiegu walk Indian z Hiszpanami), drugim – Upadek Azteków (poezja, której przekładu, Milewski podjął się wraz z Andrzejem Stefanowskim). W przypadku Zdobycia Meksyku nie tylko dokonał tłumaczenia z oryginału (znał język nahuatl), co w polskim piśmiennictwie do lat 60. nie miało miejsca, ale opatrzył je także, wnikliwie opracowanym wstępem, pełnym bogatych informacji kulturowych, historycznych i archeologicznych (aktualnych dla okresu, kiedy wydano książkę). O wielkim zainteresowaniu profesora kulturami prekolumbijskimi, świadczyły też organizowane przez niego spotkania, odczyty i seminaria.
Uczestniczką spotkań prof. Mileckiego, była m.in. Anna Kowalska-Lewicka – pionierka polskich etnologicznych badań terenowych w Ameryce. W latach 1947-48 odbyła podróż do Kolumbii, Ekwadoru, Peru i Boliwii. Na szczególną uwagę zasługuje jej peruwiańskie doświadczenie, kiedy to podczas sześciotygodniowego pobytu wśród ludu Shipibo w dorzeczu Amazonki, przeprowadziła obserwacje i zapiski, dotyczące kultury materialnej (np. garncarstwa, wzornictwa) i życia codziennego. Wynikiem była praca doktorska i dwie monografie (artykuł i książka). Oprócz wartości naukowych, wyjazd A. Kowalskiej-Lewickiej zainspirował kolejnych Polaków-badaczy do pogłębiania wiedzy na tematy indiańskie. Dla jej kariery naukowej, był to jednak incydent. Nigdy już tam nie wróciła, tłumacząc to sytuacją polityczną w Polsce oraz trudnościami w uzyskaniu zgody i paszportu. Prowadziła wykłady z zagadnień kulturowych Ameryki Łacińskiej na uniwersytetach w Krakowie i we Wrocławiu. Później zajęła się polską kulturą ludową (szczególnie południowo-wschodniej części: Karpat, Podhala, Beskidu Sądeckiego), a przez pewien okres także kulturami afrykańskimi (podróżując i zbierając dane terenowe w Senegalu, Mauretanii i Algierii).
Oprócz Krakowa, inicjatywy w zakresie zainteresowań amerykanistycznych, podjęto też w dwóch innych miastach. W Warszawie inspiratorem tych działań był T. Łepkowski, wieloletni pracownik Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Skupił on wokół siebie grupę historyków (Marcin Kula, Henryk Szlajfer, Jan Szemiński, Ryszard Stemplowski, Robert Mroziewicz), którzy zajęli się badaniem przeszłości Ameryki Łacińskiej. W ten sposób utworzono pierwszą instytucjonalną Pracownię Ameryki Łacińskiej, gdzie powstało wiele ciekawych publikacji (w tym 3-tomowe dzieło „Dzieje Ameryki Łacińskiej” z końca lat 70. i połowy 80.). T. Łepkowski był również pomysłodawcą powstania najstarszego polskiego czasopisma, publikującego materiały naukowe o Ameryce Łacińskiej – „Estudios Latinoamericanos”. Ośrodek istniał do końca lat 80., do śmierci profesora, a jego członkowie realizowali się dalej, robiąc kariery naukowe lub dyplomatyczne. Podobnie było na warszawskim oddziale archeologii, który pod koniec lat 60. rozwinął zainteresowania nad kulturami indiańskimi, a comiesięczne spotkania tamtejszego koła naukowego, ściągały słuchaczy z rożnych kierunków.
Jeśli chodzi o etnologię, to pod tym względem wyspecjalizowała się poznańska Pracownia Etnograficzna PAN i współpracująca z nią Katedra Etnografii UAM. Powstały tam podwaliny nowych badań, dzięki którym w kolejnych latach, zorganizowano ekspedycje naukowe. Tam inicjatorką większości działań była M. Frankowska, dzieląca również obowiązki pomiędzy Warszawę. Jej pięćdziesięcioletnia kariera naukowa, związana była z pracą na uniwersytecie (w Katedrze Etnografii na UAM w Poznaniu), w Państwowej Akademii Nauk (Zakładzie Etnografii Instytutu Historii Materialnej PAN w Warszawie i Pracowni Etnograficznej PAN w Poznaniu) oraz w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie. W każdym z tych miejsc, szczególną uwagę poświęciła sprawom Ameryki Łacińskiej. Prowadziła zajęcia dydaktyczne, była autorką licznych publikacji, organizowała spotkania i seminaria dla studentów. Jej zasługą było utworzenie (do dziś istniejących): Sekcji Amerykanistycznej Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Komisji Amerykanistycznej Komitetu Nauk Etnologicznych PAN oraz czasopisma etnograficznego „Ethnologia Polona”. Przez wiele lat przewodniczyła też Polskiemu Towarzystwu Studiów Latynoamerykanistycznych. Odbyła cztery wyprawy do Ameryki (trzy do Meksyku i jedną na Kubę), gdzie oprócz wykładów uniwersyteckich i udziału w konferencjach, szukała kontaktów dla pozyskania lub wymiany kolekcji muzealnych. W przypadku większości tych zbiorów, była autorką i organizatorką polskich wystaw. Po A. Kowalskiej-Lewickiej, była drugą osobą (etnologiem), która pracując na stałe w kraju, wyjechała na badania do Ameryki. Dzięki temu, część jej publikacji opierała się na własnych doświadczeniach terenowych. Jej zainteresowania skupiły się na: funkcjonowaniu wiejskich struktur w Ameryce Południowej w okresie prekolumbijskim i po konkwiście, na studiach religioznawczych (religiach synkretycznych – zwł. na meksykańskim katolicyzmie ludowym) oraz dawnej i współczesnej sztuce artystycznej (zwł. na sztuce ludowej meksykańskich wsi). Ponadto polska antropologia amerykanistyczna, zawdzięcza jej to, że zainteresowania różnych osób oraz ich pasja ludami i kulturami obu Ameryk, przybrały ramy naukowości. Pozwoliło to kolejnym pokoleniom podążać daną drogą i rozwijać ją dalej.
Tak jak profesorowie Milecki i Łepkowski, profesor Frankowska zebrała wokół siebie grupę studentów. Byli to: Maria Paradowska, Mirosława Posern-Zielińska, Aleksander Posern-Zieliński, Barbara Walendowska oraz (związani także z Warszawą) Ryszard Tomicki i Elżbieta Siarkiewicz. W latach 60. nie było jeszcze mowy o wyjazdach zagranicznych lub były one bardzo ograniczone. Z tego powodu, pod okiem pani profesor, prowadzono badania gabinetowe – przygotowywano opracowania syntetyzujące, prace krytyczne (prezentujące różne teorie i metodologie), prace porównawcze, religioznawcze, muzeologiczne lub etnohistoryczne. W pozyskiwaniu części informacji, opierano się na pisemnych źródłach archiwalnych (dawnych kronikach, relacjach podróżników, konkwistadorów i misjonarzy, na mitach lub materiałach folklorystycznych). Ponadto braki aktualnej i specjalistycznej literatury zagranicznej, nadrabiano poprzez kontakty z innymi badaczami. Indywidualne działania tych etnologów, były bardzo ważne. Oprócz niewątpliwej korzyści własnej, prowadziły do pogłębionego rozwoju polskiej nauki oraz późniejszych (indywidualnych i zbiorowych) badań terenowych. Podjęta przez nich tematyka dotyczyła: wybranych religii synkretycznych Am. Łacińskiej (B. Walendowska, M. Posern-Zielińska), życia Polaków – podróżników i emigrantów w Am. Łacińskiej (M. Paradowska), tubylczych ruchów społeczno-religijnych w Peru (A. Posern-Zieliński), kalendarza azteckiego (E. Siarkiewicz) czy podboju Meksyku (R. Tomicki).
Jeszcze innym środowiskiem naukowym tego okresu, byli geografowie społeczni z Uniwersytetu Warszawskiego (trudno podać tylko jedno miejsce, z którym byli związani, gdyż wielokrotnie, aż do 2013 r., placówki zmieniały nazwy i ramy organizacyjne). Ich kilkudziesięcioletnie działania i zainteresowania, wybiegały poza studia zajmowanej przez nich dziedziny naukowej, gdyż często poruszali zagadnienia kulturowe, zbliżając się pod tym względem do etnologii (np. badając funkcjonowanie i znaczenie lokalnych społeczności wiejskich, urbanizacji i migracji). Badania prowadzono w: Meksyku, na Kubie, w Peru, Ekwadorze, Kolumbii, Wenezueli i Argentynie. Wartość tych działań dla polskiej latynoamerykanistyki jest ogromna. Dotyczy np. nawiązania relacji i współpracy z zagranicznymi placówkami akademickimi, udziału w międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych, dydaktyki oraz licznych (prawie 700) publikacji (w tym podręczników i obcojęzycznych czasopism – po angielsku: Miscellanea Geographica i hiszpańsku: Lactas Latinoamericans de Varsovia). Wśród osób, które w ostatnich pięćdziesięciu latach, związane były z tym środowiskiem, warto wymienić: Andrzeja Bonasewicza, Mirosławę Czerny, Andrzeja Dembicza, Andrzeja Makowskiego, Stanisława Osińskiego, Marię Skoczek, Bogumiłę Lisocką-Jaegermann, Macieja Jędrusika, Joannę Miętkiewską-Bryndę oraz Barbarę Jaczewską.
Wszystkie trzy ośrodki (Kraków, Warszawa i Poznań) współdziałały ze sobą. Ich członkowie (przedstawiciele różnych dziedzin naukowych) znali się, spotykali i wymieniali poglądami. Ponadto w latach 1963-74 odbyło się pięć Etnograficznych Seminariów Amerykanistycznych, które wykształciły wielu ogólnopolskich specjalistów. Pierwsze odbyło się w Krakowie, pozostałe w Poznaniu.