Badania lat 70. XX wieku

Przełom w polskich badaniach etnologicznych w Ameryce Północnej i Południowej – wyjazdy i polsko-amerykańska współpraca naukowa

Lata 70. były bardzo ważne, zarówno dla etnologii światowej, jak i dla polskich etnologów. W pierwszym przypadku chodziło o rozważania teoretyczne nad badaniami terenowymi – postulowano odejście od monograficznych studiów nad społecznościami lokalnymi (czyli takich, które przedstawiają jak najwięcej informacji o danej grupie), na rzecz studiów problemowych – skupionych przede wszystkim na konkretnym zagadnieniu opisywanej ludności. Jeśli chodzi o polską naukę, to doszło tu do jeszcze innego przełomu – wciąż ograniczonych, ale jednak możliwych, zagranicznych wyjazdów stypendialnych i badawczych.

Dla osób, które skorzystały z takich okazji, były to pierwsze doświadczenia z zachodnim lub amerykańskim życiem uniwersyteckim oraz badaniami terenowymi w Ameryce. Zwykle też na tyle istotne, że zaważyły na ich dalszych karierach naukowych. Tak np. w 1974 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych A. Posern-Zieliński, ówczesny absolwent studiów doktoranckich. Podczas rocznego pobytu w wielokulturowym społeczeństwie Minneapolis (i uzyskanemu stypendium na Uniwersytecie Minnesota), prowadził badania nad etnicznością wśród Polonii Amerykańskiej. Szczególnym zagadnieniem były jej współczesne dzieje i miejsce (jako grupy mniejszościowej) na tle społeczeństwa Stanów Zjednoczonych. Badania kontynuował podczas dwóch kolejnych stażów (w tym samym mieście i w Chicago). Wyniki opublikował w 1982 r. w książce Tradycja a etniczność. Przemiany kultury Polonii Amerykańskiej. Na jej podstawie uzyskał tytuł doktora habilitowanego, a dana problematyka, poruszana była na naukowych sympozjach w kraju i na świecie (tym bardziej, że po publikacji F. Znanieckiego, było to pierwsze kompendium wiedzy o tej grupie).  

Najważniejszy dla polskiej etnologii amerykanistycznej tego okresu, był ten wyjazd, który pod koniec lat 70. zyskał w naszym kraju największy rozgłos. Była nim interdyscyplinarna wyprawa do Peru – „Andy 1978” (zwana też Polską Wyprawą Naukową w Andy), której patronowały aż cztery instytucje: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Komisja Archeologiczna Oddziału Krakowskiego PAN, Polskie Towarzystwo Studiów Latynoamerykanistycznych i Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Celem było ukazanie miejscowego osadnictwa rolniczego (w dolinie rzeki Huaura i jej dopływie Checras) na tle geograficznym i historycznym (od X do XX w.). Udział w wyprawie wzięli przedstawiciele archeologii, geologii, etnologii, historii i geografii z trzech ośrodków: Poznania, Krakowa i Warszawy. Jak wspominał po latach profesor Posern-Zieliński, w latach 70. organizowano polskie ekspedycje w różne strony świata (wysokogórskie, speleologiczne lub krajoznawczo-turystyczne), ale większość nie miała charakteru naukowego. Inaczej było w tym przypadku – grupę tworzyli specjaliści, ponadto zakładano współpracę z badaczami i studentami z peruwiańskich uniwersytetów. Zanim jednak do tego doszło, dwa lata trwały przygotowania, prowadzone zarówno w Polsce, jak i w Peru. Oficjalnym kierownikiem wyprawy, został Andrzej Krzanowski (z wykształcenia geolog, a z zamiłowania archeolog i historyk tematyki latynoamerykańskiej). Nie był to jego pierwszy kontakt z dalekim krajem. W latach 1972-74 prowadził tam badania geologiczne; ponadto wraz z żoną – Romaną Krzanowską i Marią (Gołuchowską) Zachorowską, podjęli się badań etnograficznych nad peruwiańskim garncarstwem. W 1978 r., po dotarciu drogą morską do Peru, grupy terenowe pracowały osobno. Archeolodzy zajmowali się pracami wykopaliskowymi i penetracją inkaskich ruin, a trzyosobowa ekipa etnologów (A. Poser-Zieliński – kierownik ekipy, R. Krzanowska – z wykształcenia geolog, z zamiłowania latynoamerykanistka oraz Teresa Walendziak z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie) działała w wybranych miejscowościach w dolinie. Oprócz wywiadów i obserwacji, zebrano dokumentację fotograficzną i filmową oraz przedmioty codziennego użytku, które trafiły później do polskich muzeów. W oparciu o badania, dotyczące współczesnych przeobrażeń kulturowych i społecznych, powstała książka A. Poserna-Zielińskiego – Kraina Inkarri. To zapis rozmów i partycypowania w życiu miejscowej ludności („szkice” o stylu życia i funkcjonowaniu wspólnot, architekturze, wierzeniach czy formach aktywności gospodarczej). Oprócz interdyscyplinarnego charakteru, założeniem badań była ich wieloetapowość. Ekspedycja z 1978 r. miała być pierwszą z kilku powiązanych tematycznie wypraw, niestety z powodów politycznych i społecznych, które wyniknęły w 1980 r. w Peru (wojna domowa), należało je wstrzymać. Wznowiono je w roku 1985 i 1987, ale miały już charakter zdecydowanie archeologiczny.

Mimo wszystko, znaczenie pierwszego interdyscyplinarnego wyjazdu było ważne z kilku powodów. Po pierwsze, przyczyniło się do odkrycia nowej kultury archeologicznej (Cayash) i był to sukces przede wszystkim naszych rodaków. Po drugie, wyprawa była podstawą do rozwijania w Polsce wielowymiarowych badań nad dawnymi i współczesnymi ludami Ameryki Łacińskiej. Doprowadziła do rozbudowania trzech takich placówek i wzajemnej współpracy jej członków. Pod względem etnologicznym, najważniejszy pozostał Poznań, a dokładnie (w latach 80.) Instytut Historii Kultury Materialnej PAN z jego głównym przedstawicielem – A. Posernem-Zielińskim. Na Uniwersytecie Warszawskim, w oparciu o istnienie innej instytucji naukowej (Andyjskiej Misji Archeologicznej), powstał Ośrodek Badań Prekolumbijskich, zajmujący się archeologią, etnohistorią i antropologią fizyczną rejonu andyjskiego i mezoamerykańskiego. Jego założycielem i kierownikiem został Mariusz Ziółkowski (również brał udział w wyprawie „Andy’78” – oficjalnie pełnił funkcję zastępcy kierownika wyprawy). Najpóźniej (bo dopiero w 2004 r.) powstała placówka krakowska – Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych. Jej kierownikiem został A. Krzanowski.

Pod względem polskiej obecności i m.in. etnologicznej działalności naukowej w Ameryce, warto wspomnieć o Polsko-Amerykańskim Towarzystwie Etnologicznym (Polish-American Ethnological Society – PAES) im. Bronisława Malinowskiego, które powstało w 1976 r. w Upper Montclair w Stanach Zjednoczonych (aktualnie z siedzibą w Atlantic City). To polonijna jednostka o charakterze naukowym i kulturalnym. Jej ideą jest utrzymywanie relacji i współpraca między antropologami polskimi i amerykańskimi, a zainteresowania skierowane są przede wszystkim na badania etniczne grup mniejszościowych (tak m.in. nawiązano współpracę z radą plemienną Indian Nanticoke Lenni-Lenape ze stanu New Jersey). Osoby, które przyczyniły się do jego powstania i późniejszego funkcjonowania, to m.in. Andrzej J.R. Wala, A. Posern-Zieliński, Joanna Trzcionkowska, Andrzej Hlebowicz, Marta Bierska, Krzysztof Kopczyński, Edmund Urbański, Anna Engelking, Sławomir Sikora i inni. Od początku lat 90. Towarzystwo zaczęło organizować coroczne seminaria naukowe, z których publikowane są referaty.