Przykładowe badania w Ameryce Południowej

Najliczniejszymi badaniami antropologicznymi w Ameryce, przeprowadzonymi przez Polaków w ostatnim ćwierćwieczu, były badania południowego kontynentu.

Do takich należą np. działania eksperckie na terenie Amazonii dla organizacji pozarządowych CEDIME (Centro de Investigación de los Movimientos Sociales del Ecuador) i AIDESEP (Asociación Interétnica de Desarrollo de la Selva Peruana). W 1991 r. kilkuosobowa grupa: M. Kairski (kierownik), I. Stoińska-Kairska, M. Wołodźko, M. Krysińska-Kałużna i Kinga Némere, zrealizowała projekt, pt. Sytuacja społeczno-kulturowa Waorani żyjących poza zasięgiem oddziaływania Letniego Instytutu Językowego (ILV/SIL). Jego celem było zlokalizowanie i opisanie części Waorani (tzw. Waorani Wschodnich, Taromenga lub Taromenari), żyjących w izolacji, z dala od protestanckiej misji ewangelizacyjnej, która w ciągu niespełna trzydziestu pięciu lat, zdołała doprowadzić do zmian społeczno-kulturowych wśród pozostałych Waorani (mieszkających w specjalnie zbudowanej osadzie – Tihueno). Grupę zlokalizowano oraz sporządzono raport, w którym przedstawiono analizę ich ówczesnej sytuacji (m.in. pod kątem liczebności i stanu zdrowia) oraz postulaty, mające zagwarantować w przyszłości samodecyzyjność, co do sposobu ich życia (aby mogli sami wybrać, czy chcą pozostać zbieraczami i łowcami, czy też zamieszkać w społeczeństwie narodowym). Polskie informacje o Waorani Wschodnich, były pierwszymi naukowymi doniesieniami o nich. Przy okazji, dowiedziano się także o występowaniu innej grupy Waorani, na obszarze Peru.

Badania wśród nich zorganizowano w 2003 r. Projekt nosił tytuł: Waorani z Peru: między dobrowolną izolacją a całkowitą keczuanizacją. W skład ekipy wchodzili: M. Kairski, Tarzycjusz Buliński, M. Wołodźko i Filip Rogalski. Wyniki badań potwierdziły występowanie nad rzeką Napo peruwiańskich potomków Waorani, którzy do tego stopnia zasymilowali się z miejscowymi Indianami Keczua, że nie używali już swojego dawnego języka – wao. W dalszej części danego projektu (składał się z dwóch etapów) oraz w kolejnych latach, zajmowano się grupami izolowanymi. Lokalizowano je, określano ich przynależność etniczną oraz terytorium, które (wtedy i kiedyś) eksplorowano. Wszystkie te dane znalazły się na specjalnie sporządzonych mapach, które w przyszłości (kiedy przedstawiciele poszczególnych grup będą tego potrzebowali) będą ważnymi dowodami w ich roszczeniach do prawnego posiadania, wykorzystywanej przez nich ziemi. Oprócz wymienionych wcześniej badaczy, wśród antropologów pracujących dla AIDESEP, pojawili się – Kacper Świerk, Łukasz Krokoszyński i Paweł Chyc.

Oprócz polskiej współpracy z organizacjami pozarządowymi na terenie Amazonii, prowadzono także inne działania antropologiczne, głównie badania własne. Na przykład od lat, wśród wenezuelskich Panare (E’ñepá), pracują M. Kairski i T. Buliński. W Peru (poza wcześniejszymi badaniami własnymi) na zlecenie Muzeum Historii Naturalnej w Chicago, wśród Aguarana, Huambisa i Shapra (na temat ich związków z Górami Kampankis), pracowali K. Świerk i F. Rogalski. W Boliwii tymczasem, studia nad ludnością tubylczą, podjęli Magdalena Ziółkowska-Kuflińska i Michał Kufliński – zajmowali się głównie sytuacją etno-kulturową Indian Chácobo, Mojo i Itonama oraz kobietami w społecznościach poza obszarem andyjskim. Wszystkie polskie badania wśród ludności tubylczej lasów tropikalnych Ameryki Południowej, przestawia zestawienie, umieszczone pod niniejszym tekstem.

Innym ciekawym przedsięwzięciem na terenie Ameryki Południowej, był projekt z 1997 r. – "Narodziny nowej tożsamości etnicznej. Modernizacja a pluralizm kulturowy w ekwadorskich Andach". Realizowały go trzy osoby: A. Posern-Zieliński (kierownik), M. Kairski i M. Śniadecka-Kotarska (podjęto też współpracę z Uniwersytetem Katolickim w Quito). Inspiracją dla projektu, były ogólne wydarzenia z lat 90. w Ameryce Łacińskiej, gdzie pod wpływem silnych przemian (modernizacyjnych, politycznych, ekonomicznych i społecznych), uwydatniły się działania ludności tubylczej, zmierzające do określenia swojej tożsamości (m.in. na zasadach prawnych). Przykładem tego był Ekwador, który obrano na miejsce badań. Dążeniem naukowców, była obserwacja i opis formujących się ruchów indiańskich wśród Indian Keczua (Kiczua) i grup zamieszkujących Amazonię. Działania prowadzono w miastach Otavalo i Cajabamba oraz w rejonie występowania i zamieszkania Indian Saraguzro i Kofan.

Zapewne najwybitniejszym, polskim badaczem kultury etnicznej na terenie obu Ameryk, jest A. Posern-Zieliński. Studia prowadził w Stanach Zjednoczonych, Peru, Boliwii, Meksyku, Ekwadorze i na Jamajce. Jest autorem licznych książek na tematy związane, m.in. z funkcjonowaniem tamtejszych wieloetnicznych i wielokulturowych społeczeństw oraz z procesami, którym one podlegają. Ponadto napisał kilka prac z zakresu historii antropologii kulturowej (jej rozwoju i relacji z innymi naukami), na co częściowo miały wpływ, jego doświadczenia i kontakty z uniwersytetami w Stanach Zjednoczonych, Peru czy Chile. W ostatnich latach, profesor zajął się zagadnieniem tożsamości i tradycji wśród chilijskich Mapuchów (Araukanów) – badał ich sytuację w ramach współczesnego państwa.

Najmłodszymi polskimi antropologami, działającymi aktualnie w Ameryce Południowej, są doktoranci Anna Przytomska i Jonatan Kurzwelly. Anna Przytomska prowadzi badania wśród społeczności Keczua w peruwiańskich i ekwadorskich Andach. Dotychczas zajmowała się medycyną tradycyjną i szamanizmem; jej ostatnie zainteresowania, dotyczą tubylczej koncepcji relacji "człowiek-natura" wśród peruwiańskiej społeczności Q'ero. Jonatan Kurzwelly interesuje się przede wszystkim antropologią wizualną. Celem jego bieżących studiów w Paragwaju, jest antropologiczna wizja relacji między nacjonalizmem a percepcją zmysłową.

Badane ludy lasów tropikalnych Ameryki Południowej:

- E’ñepá (Panare), Amazonia wenezuelska (M. Kairski: 1981, 1986-1987, 1989, 1991, 1993, 1997, 1999, 2001, 2002, 2003, 2006, 2007, 2008, 2009; T. Buliński: 2001, 2002, 2003, 2006, 2007, 2008, 2009; M. Wołodźko: 1986-1987, 1991, 1997; I. Stoińska-Kairska: 1981, 1986-1987, 1989, 1991, 1993, 1997, 2002, 2008, 2010; J. Jaskulski: 1981, 1986-1987; Jerzy Stankiewicz: 1981; Kacper Świerk: 2002; M. Krysińska-Kałużna: 1991; Kinga Nemere: 1991).

- Waorani (Huaorani), Amazonia ekwadorska (M. Kairski: 1991, 1997; M. Wołodźko: 1991; I. Stoińska-Kairska: 1991; M. Krysińska-Kałużna: 1991; Kinga Nemere: 1991).

- Waorani, Amazonia peruwiańska (M. Kairski: 2003; T. Buliński: 2003).

- Matsigenga, Amazonia peruwiańska (K. Świerk: 2001, 2002, 2003; M. Kairski: 2002; T. Buliński: 2003).

- Arabela, Amazonia peruwiańska (F. Rogalski jego własne badania).

- Capanahua, Amazonia peruwiańska (Ł. Krokoszyński jego własne badania).

- Moré, Boliwia, Amazonia boliwijska (P. Chyc: 2008, 2014).

- ludność tubylcza i metyska departamentu Loreto, provincia Maynas, Amazonia peruwiańska (F. Rogalski 2003; M. Wołodźko 2003).

- Keczua leśni, Amazonia peruwiańska (I. Stoińska-Kairska 2004, 2005).

- ludność tubylcza i metyska departamentu Loreto, provincia Ucayali, Amazonia peruwiańska (L. Krokoszyński 2005-2006; Alina Martyniak 2005-2006).

- ludność tubylcza i metyska departamentu Ucayali, provincia Coronel Portillo; departamentu Loreto, provincia Ucayali, provincia Requena, Amazonia peruwiańska (L. Krokoszyński 2007; I. Stoińska-Kairska 2007).

- ludność tubylcza i metyska departamentu Loreto, provincia Requena, Amazonia peruwiańska (I. Stoińska-Kairska 2008; P. Chyc 2008).

- Awajún (Aguaruna), Amazonia peruwiańska (K. Świerk: 2004, 2009, 2011; F. Rogalski: 2004, 2011).

- Wampis (Huambisa), Amazonia peruwiańska (K. Świerk: 2004, 2009, 2011; F. Rogalski: 2004, 2011).

- Shapra, Amazonia peruwiańska (K. Świerk: 2009).

- Guajiro, zachodnia Wenezuela (I. Stoińska-Kairska 2010, 2013).

- Hoti, Amazonia wenezuelska (M. Kairski: 1986-1987, 1991, 1997, 1999, 2007, 2008, 2009; I. Stoińska-Kairska: 1986-1987, 1991, 1997, 2008; J. Jaskulski: 1986-1987; M. Wołodźko: 1986-1987, 1991, 1997; M. Krysińska-Kałużna: 1991; K. Nemere: 1991).

- Sánema, Amazonia wenezuelska (M. Kairski: 1986-1987; I. Stoińska-Kairska: 1986-1987; J. Jaskulski: 1986-1987; M. Wołodźko: 1986-1987).

- Makiritare (Ye’cuana), Amazonia wenezuelska (M. Kairski: 1986-1987; I. Stoińska-Kairska: 1986-1987; J. Jaskulski: 1986-1987; M. Wołodźko: 1986-1987).

- Kofán, Amazonia kolumbijska i ekwadorska (M. Kairski: 1981, 1991; I. Stoińska-Kairska: 1981, 1991; J. Jaskulski: 1981; M. Wołodźko: 1991; M. Krysińska-Kałużna: 1991; K. Nemere: 1991).