Tell Edfu
Edfu - jedno z najlepiej zachowanych miast starożytnego Egiptu położone jest na zachodnim brzegu Nilu około 100 km na południe od Teb. Obecne Edfu, w starożytności stolica drugiego górnoegipskiego nomu, nosiło nazwę Dżeba, co oznacza „miejsce zemsty” – właśnie tutaj sprawiedliwość miała spotkać wszystkich wrogów Horusa, na czele z bogiem Setem, który wedle mitu właśnie w tym miejscu przegrał swą potyczkę z Horusem.
W okresie ptolemejsko-rzymskim miasto nazywano Apollinopolis Magna – greckiego boga Apolla utożsamiano wówczas z Horusem. Pierwsze prace wykopaliskowe na terenie stanowiska rozpoczęły się w XIX wieku, kiedy to francuski egiptolog Auguste Mariette rozpoczął oczyszczanie świątyni Horusa – kompleksu budowli powstałego w okresie ptolemejskim - od czasów panowania Ptolemeusza III do okresu panowania Ptolemeusza XII (237-57 roku p.n.e.). Pozostała część stanowiska była systematycznie niszczona przez sabakhinów – miejscową ludność wydobywająca suszoną cegłę, z której powstały starożytne budowle, na potrzeby własnej działalności, głównie rolniczej – jako środek do użyźniania pobliskich pól. Kolejne badania rozpoczął w Edfu Instytut Francuski (IFAO) w 1914 roku i mimo obiecujących w znaleziska początków zostały one szybko zawieszone. Regularne prace wykopaliskowe podjęte zostały na krótko w latach 20-tych a następnie w 1936 roku przez polsko-francuską misję kierowaną przez Bernarda Bruyére’a, a w ciągu kolejnych dwóch sezonów przez prof. Kazimierza Michałowskiego. Badania przerwane zostały w wyniku wybuchu II wojny światowej. Polska misja nie powróciła już na stanowisko. Badania na nim podjęto ponownie na początku XXI wieku i obecnie prowadzone są przez The Oriental Institute Uniwersytetu w Chicago.
Wykopaliska w Edfu pozwalają poznać rozwój miasta na przestrzeni niemal trzech tysięcy lat. Najstarsze pozostałości odkryte do tej pory na stanowisku datowane są na druga połowę Starego Państwa – koniec V dynastii. Obejmują one cmentarzysko oraz resztki zabudowy mieszkalnej. Najmłodsze to wczesnoislamski cmentarz datowany na X w.n.e.
W badaniach zainicjowanych w 1937 roku przez polsko-francuską misję ze strony polskiej, obok Kazimierza Michałowskiego, wzięli udział również papirolog Jerzy Manteuffel, architekci Arnold Czeczot i Tadeusz Górski oraz antropolog Stanisław Żejmo-Żejmis. Prace skoncentrowały się na dwóch obszarach. Po zachodniej stronie tellu oczyszczono głównie warstwy powstałe w okresach ptolemejsko-rzymskim do bizantyńskiego. Rezultatem tych wykopalisk było odkrycie mi.in. koptyjskiego klasztoru datowanego na VII w.n.e., rzymskich łaźni oraz ptolemejskiego sanktuarium. Wśród drobnych zabytków na szczególną uwagę zasługują ostrakony – fragmenty ceramiki pokryte tekstami (głównie greckie i demotyczne) o charakterze administracyjno gospodarczym.
Po południowej stronie tellu oczyszczono obszar nekropolii powstałych w okresach Starego Państwa, Pierwszego Okresu Przejściowego i Średniego Państwa. Efektem było odkrycie licznych grobowców-mastab, głównie z okresu VI dynastii, przebudowanych w Drugim Okresie Przejściowym i włączonych w system fortyfikacyjny miasta. Najważniejszym odkryciem była niewątpliwie mastaba Izi – nomarchy drugiego nomu w okresie panowania Teti (ok. 2345-2323 p.n.e.). W wykonanych z cegły suszonej mastabach odkryto wyposażenie grobowe – alabastrowe naczynia, niektóre z imionami faraona Teti, naczynia miedziane i ceramiczne oraz inne drobne przedmioty. Wiele z tych zabytków, łącznie z wykonanymi z kamienia ślepymi wrotami mastaby Izi, znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie.