Badania kultury i publikacje
Plon naukowy wyprawy został starannie opracowany i przedstawiony przez J. Czekanowskiego w pięciotomowej pracy Forschungen im Nil-Kongo Zwischengebiet wydawanej w Lipsku w latach 1911-27. Całość dokonań ekspedycji zawarte zostało w pracy zbiorowej pod tytułem Wissenschaftliche Ergebnisse der deutschen Zentral Afrika-Expedition 1907-1908 under Führung Adolf Friedrichs Herzogs zu Mecklenburg.
Dzieło J. Czekanowskiego wychodziło sukcesywnie. Dwa pierwsze tomy zawierają materiały etnograficzne, tom trzeci materiał fotograficzny, czwarty tom materiał antropologiczny, a piaty znów fotograficzny. Warto zwrócić tutaj uwagę na niecodziennie bogatą dokumentację fotograficzną ukazującą nie tylko wszechstronny obraz miejscowych kultur jak i przebieg samej wyprawy. Dokonania autora zdecydowanie odbiegały poziomem opracowania i szczegółami od działań innych uczestników tej ekspedycji i są do dziś ważnym opisem tradycyjnej kultury i ludów wschodniej Afryki. Przyniosły autorowi międzynarodowe uznanie. Niewątpliwie dzięki temu już w roku 1913 został profesorem etnologii i antropologii Uniwersytetu Lwowskiego. Publikowane w języku ojczystym prace J. Czekanowskiego maja charakter sprawozdań z podróży. Warto tutaj wymienić: Ostateczne wyniki badań w Afryce Środkowej w latach 1907-1909 ( „Przegląd Geograficzny”, t.4, 1923), W głąb lasów Aruwimii Dziennik wyprawy do Afryki Środkowej (Wrocław 1958), Tysiące kilometrów pieszo pod równikiem 1907-1909, w: Ze wspomnień podróżników (red. B. Olszewicz, Warszawa 1958, s.7-56 ) czy wydany ostatnio przez Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne Dziennik podróży afrykańskiej, (Warszawa 2014).
Niewątpliwie J. Czekanowski, jak żaden inny Polak odcisnął swoimi badaniami i ich publikacja silne piętno w światowej afrykanistyce. Czasami jednak jego postać w pracach charakteryzujących jego działalność przybiera charakter nieco hagiograficzny. Ale czy na pewno?: Dla pewnego pokolenia ludzi nauki Czekanowski to skrót intelektualny, bez którego niepodobna obejść się antropologom czy etnografom. Umysł i wiedza czyniły z niego ideał wykształcenia. Był postacią, która w czasach nam współczesnych stanowić może piękny wzór niepospolitego uczonego.1
Niestety jego fundamentalne dzieło Forschungen… nie zostało do tej pory przetłumaczona na język polski. Natomiast w roku 2001 (sic!) została przetłumaczona na język francuski praca W głąb lasów Aruwimi… (Carnets de route au coeur de l’Afrique, Préface de Georges Balandier). Część spuścizny po działaniach J. Czekanowskiego w Afryce nie została do dziś opublikowana m.in. oryginalny Dziennik wyprawy ekspedycji antropologiczno-etnologicznej do Afryki Środkowej w latach 1907-1909 pisany na bieżąco i liczący 1187 kart.2
Opublikowane dotychczas wyniki badań stanowią dalej klasyczną pozycję w literaturze afrykanistycznej jako przykład wszechstronnej dokumentacji kultury wschodnioafrykańskich plemion Kawirondo, Mpororo, Reande, Toro, Mangbetu, Azande, Pigmejów i in. na początku XX wieku.
1 A. Kuczyński, op. cit., s.288
2 J. Bar, 2014, op. cit., s,10